woensdag 28 februari 2018

être frappé au coin du bon sens

zijn gezonde verstand gebruiken / begiftigd zijn met een goede portie gezond verstand
('met de stempel van het gezonde verstand geslagen zijn')

Als mijn leerlingen het in hun Frans over 'munten' willen hebben, zeggen ze nogal eens des coins. Het Engels is nu eenmaal oppermachtig in Nederland. Nu klinkt dat heel eigenaardig in het Frans, want un coin is een hoek, geen munt. Toch is het niet helemaal zo gek, want het Engelse coin komt wel degelijk van het Franse coin. Vroeger, en dan heb ik het over de tijd vóór de zestiende eeuw werden munten door ambachtslieden geslagen met behulp van een stukje staal met een negatieve afdruk erop. Zo'n stukje staal werd een coin genoemd. Het woord betekende dus eerder 'stempel' dan 'munt'. En als de stempel eenmaal was gebruikt, werd daarmee definitief een kenmerk toegevoegd aan de munt, waardoor de afkomst en de waarde hiervan voor altijd duidelijk was. In de figuurlijke uitdrukking kon être frappé au coin de aangevuld worden met allerlei eigenschappen, zoals du bon goût ('goede smaak') of de bonne éducation ('goede opvoeding'). Maar tegenwoordig wordt de uitdrukking eigenlijk alleen gebruikt in combinatie met du bon sens ('gezond verstand'). Je zegt dus dat iemand van nature geneigd is zijn of haar gezonde verstand te gebruiken, want dat is er van begin af aan in 'gestempeld'. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'nood breekt wet' (en nog een aantal uitdrukkingen...)?

dinsdag 27 februari 2018

être muet comme une carpe

muisstil zijn, zwijgen als het graf
('stom zijn als een karper')

Ooit een vis horen spreken? Ja, misschien in sprookjes of in Disneyfilms, maar in het algemeen komt een vis zelfs niet met zijn kop boven water, laat staan dat hij een gesprek met je aangaat. Dat kun je natuurlijk van alle dieren zeggen, maar alle of de meeste dieren die op het land of in de lucht leven, maken wel degelijk geluiden, net als zoogdieren in het water, maar vissen?
En waarom dan specifiek de karper? Misschien omdat de 17e eeuwse schrijver en wetenschapper Antoine Furetière opgetekend heeft dat de karper geen tong heeft (en zoals je weet betekent het woord langue zowel 'tong' als 'taal'). Hoe dan ook, het valt niet te betwisten dat een karper doorgaans muisstil is en zwijgt als het graf...

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iemand zijn gezond verstand gebruikt?

maandag 26 februari 2018

battre la campagne

onzin uitkramen / het terrein uitkammen
('het platteland aan alle kanten doorlopen')

Allereerst de letterlijke betekenis: een van de betekenissen van battre is 'helemaal doorkruisen, aan alle kanten verkennen' en zo kom je dus gemakkelijk aan de betekenis 'het terrein uitkammen'. Om tot de figuurlijke betekenis te komen, moet je niet denken aan een systematische politie-operatie, maar aan een tamelijk lukrake bezigheid, zonder enig systeem, waarbij je alle kanten uitgaat. Pas dat toe op je gedachten of je uitspraken en zo kom je aan de betekenis 'onzin uitkramen'. Politici worden er nogal eens van beschuldigd dat ze onzin uitkramen, met name in campagnetijd en je begrijpt... daar ligt weer een woordspelletje voor de hand. Bij de laatste presidentsverkiezingen maakte een collectief van cartoontekenaars onder de naam battre la campagne een hele serie spotprenten, waarvan ik hier één voorbeeld geef en waarmee we meteen de namen van de vijf vingers kunnen leren. Boven de hand lezen we 'Kies uw vinger.' De duim (le pouce) van Emmanuel Macron zegt: 'de duim om de moderniteit te liken...' (Macron wil van Frankrijk een moderner land maken), de wijsvinger (l'index) van Marine Le Pen: 'De wijsvinger om de migranten na te wijzen' (Le Pen geeft de migranten de schuld van alle ellende in het land), de middelvinger (le majeur) van Jean-Luc Mélenchon: 'de middelvinger om omhoog te houden voor de vijfde republiek' (zijn partij La France insoumise stelt de huidige Franse republiek ter discussie), de ringvinger (l'annulaire) van François Fillon: 'de ringvinger voor de verbintenis, want ik houd van mijn vrouw' (Fillon raakte in opspraak doordat hij zijn vrouw in dienst had genomen tegen een hoog salaris terwijl ze er in feite niets voor deed) en de pink (le petit doigt) van Nicolas Sarkozy: 'mijn gevoel (in het Frans: mijn pink) zegt me dat ik ga winnen...' (Sarkozy was bekend om zijn geldingsdrang, hetgeen door velen werd gezien als compensatiegedrag voor zijn kleine postuur).

volgende keer:
Kun je in het Frans ook muisstil zijn of zwijgen als het graf?

zondag 25 februari 2018

hoe vertaal je 'kaart' in het Frans?

billet - carte - carton - fiche - menu - plan - ticket - titre de transport

Het eerste woord dat in je opkomt als je het woord 'kaart' wilt vertalen, is waarschijnlijk carte, al is het alleen maar vanwege de overeenkomst met ons woord. Je kunt dit woord inderdaad vaak gebruiken: ten eerste als je het over speelkaarten hebt. Een kaartspel is inderdaad un jeu de cartes. 'De kaarten geven' is donner of distribuer les cartes. Maar in figuurlijke uitdrukkingen die afkomstig zijn van het kaartspel zul je vaker het woord jeu dan het woord carte tegenkomen: 'zich niet in de kaarten laten kijken' is cacher son jeu en 'iemand in de kaart spelen' is faire le jeu de quelqu'un. Het woord carte wordt ook gebruikt voor ansichtkaarten. Vaak vul je het woord dan aan met postale : il m'a envoyé une jolie carte postale. Met carte kun je ook de menukaart bedoelen: Passez-moi la carte s'il vous plaît, al is hier het woord menu misschien gebruikelijker : le menu, s'il vous plaît. 
Ook kun je carte gebruiken voor landkaarten. Dan moet je wel denken aan wereldkaarten, oceaankaarten e.d. want zodra het over steden gaat, gebruik je het woord plan ('plattegrond') of plan de ville.
De gele en rode kaarten in het voetbalspel zijn cartons : le carton jaune en le carton rouge.
Als je met een 'kaartje' een toegangsbewijs bedoelt, gebruik je billet (d'entrée) of ticket. In het openbaar vervoer kun je beide woorden ook gebruiken, al zul je via de info ook wel het begrip titre de transport ('vervoersbewijs') horen. 
Een 'kaartje' uit een kaartensysteem, of kaartenbak, wordt meestal fiche genoemd.
En als u van al deze keuzemogelijkheden een beetje 'van de kaart' raakt, dan kun je zeggen: j'ai perdu boussole ('ik ben mijn kompas kwijt') of j'ai perdu le nord ('ik ben het noorden kwijt') of j'ai perdu les pédales ('ik ben de pedalen kwijt'). Tja, dan kom je ook niet ver op de kaart...

volgende keer
gaan we onzin uitkramen...

zaterdag 24 februari 2018

n'y voir que du feu

er geen bal van snappen / niets in de gaten hebben
('er slechts vuur in zien')

Op dit plaatje staan maar liefst vier uitdrukkingen: n'y voir que du feu ('er geen bal van snappen' of 'niets in de gaten hebben'), être cocu ('bedrogen worden (als man)'), être le comble de ('het toppunt zijn van') en être dans le potage ('flauwvallen', lett. 'in de soep zijn'). 
'Wat is het toppunt van brandweer zijn? - Bedrogen worden en niets in de gaten hebben (alleen vuur zien). Wat is het toppunt van kok zijn? - Flauwvallen (in de soep zitten)!'
O.K. We gaan ze alle vier even af: als je lang in het vuur kijkt, raak je min of meer verblind en kun je andere dingen om je heen niet meer goed onderscheiden, vandaar n'y voir que du feu
Het woord cocu is een via het Catalaans en Occitaans in het Oud-Frans terecht gekomen woord voor 'koekoek' (tegenwoordig coucou in het Frans). Zoals we weten, legt het koekoeksvrouwtje haar eieren in het nest van een ander...
Aan être le comble de valt niet zo veel uit te leggen, behalve dat comble komt van het Latijnse cumulus ('opstapeling'), waardoor wij ook de begrippen 'cumulus' ('stapelwolk') en 'accumulatief' ('opgestapeld') kennen.
Van être (of tomber) dans le potage heb ik nog geen verklaring kunnen vinden, maar als de Fransen ergens in vallen in zo'n geval, is het in ieder geval in iets eetbaars (cf. het al eerder besproken tomber dans les pommes). Laten we zeggen, dat als je weer bijkomt, je in ieder geval iets hebt om weer op krachten te komen...

volgende keer:
Hoe vertaal je 'kaart' in het Frans?

vrijdag 23 februari 2018

mettre/garder sous le boisseau

onder de pet houden
('onder de schepel zetten/houden')

Misschien kent u het woord 'schepel' uit bijbelse teksten. Het gaat oorspronkelijk om een inhoudsmaat van ongeveer tien liter. Vervolgens is de betekenis van het woord overgegaan naar de schaal of mand die deze inhoud kon bevatten. Het gaat hierbij niet om vloeibare, maar om vaste stoffen, zoals graan. Maar met een ongevulde schepel kun je dus makkelijk - net als met een pet - een niet al te groot voorwerp voor je omgeving verborgen houden, als je even niets anders bij de hand hebt. En dan is de stap naar de figuurlijke betekenis - een geheim onder de pet houden - natuurlijk maar een kleine. En om terug te komen op de bijbelse teksten: de schepel kennen we in deze betekenis inderdaad uit Mattheüs, die ons oproept vooral het woord van God niet voor onszelf te houden, maar het openlijk te verspreiden. Immers, als je licht aansteekt, verberg je dat ook niet onder een schepel, maar laat je het licht schijnen voor iedereen die in het vertrek aanwezig is...

volgende keer
geef ik u drie uitdrukkingen voor de prijs van één...

donderdag 22 februari 2018

de bric et de broc / bric-à-brac

een samengeraapt zootje

Sprekers van alle talen zijn dol op allitererende woorden. Het maakt dan vaak niet eens meer uit wat ze betekenen. Denk aan ons 'spik en span', 'wis en waarachtig', 'door schade en schande', 'op stel en sprong', 'met man en macht'. De bric et de broc of de variant bric-à-brac is daar ook een voorbeeld van. De oorspronkelijke betekenis van beide woorden is onbekend, als die er al ooit geweest is. Vreemd genoeg wordt deze combinatie van bijna identieke woorden juist gebruikt voor het bijeenbrengen van dingen die helemaal niets met elkaar te maken hebben, zoals in de hangpop hiernaast. Je kunt het bijvoorbeeld ook zeggen van interieurs waar geen duidelijk plan voor bestond. Als je je huiskamer hebt aménagé de bric et de broc, dan heb je die bepaald niet volgens plan ingericht, maar is het gewoon 'een samengeraapt zootje'...

volgende keer:
Houd je in het Frans iets ook 'onder de pet' ?

woensdag 21 februari 2018

rester les bras ballants

met zijn armen over elkaar (werkloos) toekijken
('met slappe armen blijven')

Tien jaar geleden verweet president Hollande de regering dat ze werkloos toekeken terwijl de werkloosheid toenam tijdens de ergste economische crisis na de Tweede Wereldoorlog. In het Nederlands zien we daarbij mensen met de armen over elkaar als een toeschouwer de situatie gadeslaan. In het Frans wordt de nadruk gelegd op de machteloosheid en inititatiefloosheid: de armen bungelen slap langs het lichaam, want dat is wat bras ballants betekent. Maar kijk eens naar de armen van de corpulente president, terwijl de regering het uitpuft van ellende...

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een samengeraapt zootje?

dinsdag 20 februari 2018

tirer les vers du nez

uit zijn tent lokken, de waarheid boven water krijgen
('de wormen uit de neus trekken')

Het ziet eruit als een bijzonder wrede martelmethode om iemand aan het praten te krijgen. De oorsprong van de uitdrukking blijft duister. Sommigen menen dat het woord vers niet 'wormen' zou betekenen maar dat het een verbastering zou zijn van het Latijnse verum ('het ware, de waarheid'). Maar waarom zou je die waarheid dan uit iemands neus trekken? Anderen denken aan wormen en maden die gebruikt werden (en steeds vaker weer worden) om wonden schoon te maken, aangezien ze zich alleen voeden met dood materiaal, maar ja, wat heeft dat weer met de waarheid te maken? Weer een ander brengt de uitdrukking in verband met het Engelse to worm a secret out of somebody of hebben de Engelsen het zoals zo veel idioom weer uit het Frans overgenomen? Nu kunnen wij ons in het Nederlands ook ergens 'uitwurmen' en dus zouden die wormen ook kunnen slaan op regenwormen die zich in de aarde verborgen houden, maar ja, hoe komen die dan weer in iemands neus terecht?
Een andere theorie verwijst naar kwakzalvers die beweerden mensen te kunnen genezen door wormen uit hun neus te trekken die de (ware) oorzaak waren van hun ziekte. Klinkt ook best plausibel, toch? Wie zal ooit de waarheid boven water krijgen?

volgende keer:
Kun je in het Frans ook met je armen over elkaar, werkloos toekijken?

maandag 19 februari 2018

noyer le poisson

een rookgordijn optrekken
('de vis verdrinken')

'Weet je zeker dat je niet gaat verdrinken!? Je kunt toch wel zwemmen?'

Vorige week overleed oud-premier Ruud Lubbers, die o.a. bekend is geworden wegens zijn lubberiaanse taalgebruik. Hij wist elke lastige journalistieke vraag te pareren door een rookgordijn van wollig taalgebruik op te trekken. In het Frans doe je dit door een vis te verdrinken, wat natuurlijk eigenlijk een onmogelijke opgave is. Betekent dit dat je gehoor er niet in zal trappen? Of heeft het iets te maken met een uitdrukking uit het culinaire spectrum: la sauce fait passer le poisson waarbij niet de vis zelf maar de smaak van de (niet meer zo verse) vis wordt 'verdronken' door een grote hoeveelheid saus.
Voordat de uitdrukking zijn huidige betekenis kreeg (rond 1930), stond het voor een gewoonte van vissers om eenmaal gevangen vis steeds weer onder te dompelen en weer uit het water te halen, om hem uit te putten, zodat hij geen verdere weerstand meer bood...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans iemand uit de tent lokken?

zondag 18 februari 2018

hoe vertaal je 'fotoshoppen' in het Frans?

ajouter - faire un photomontage - manipuler - modifier (une photo) - photoshopper - retoucher (des images) - trafiquer des photos - truquer (une photo)

De digitale ontwikkelingen gaan zo snel dat veel talen geen tijd hebben om hun eigen woorden te bedenken voor allerlei toepassingen. Daardoor worden veel Engelse termen en zelfs merknamen overgenomen: foto's worden 'geliket' (liké in het Frans). We 'skypen' met iemand (connecter quelqu'un sur Skype) en zo kunnen we iemand ook 'fotoshoppen' (photoshopper in het Frans). Toch was dat laatste werkwoord in het Frans eigenlijk helemaal niet nodig. Al lang voordat de digitale toepassingen bestonden werd er al achteraf aan foto's gesleuteld. Dat noemden we - ook in het Nederlands - 'retoucheren' (lett. 'opnieuw aanraken'). En natuurlijk kun je nog steeds retoucher des images. Als het retoucheren bestaat uit het samenbrengen van verschillende elementen, dan kun je ook spreken van een photomontage. Algemene benamingen voor het bewerken van foto's zijn ook modifier ('wijzigen'), trafiquer ('prutsen, manipuleren'), manipuler en truquer des photos. En als je toevallig afwezig was toen er net een groepsfoto werd gemaakt, dan kun je er achteraf natuurlijk ook in gefotoshopt worden: Tant pis, on t'ajoutera après ('Maakt niet uit, we fotoshoppen je er wel bij').

volgende keer:
Hoe trek je in het Frans een rookgordijn op?

zaterdag 17 februari 2018

une levée de boucliers

een golf van protest
('opheffen van schilden')

Sommige politieke beslissingen kunnen veel ophef veroorzaken, soms zelfs een golf van protest. Dat kan leiden tot grote demonstraties die ook lieden aantrekken die niet komen om te protesteren maar gewoon een relletje willen veroorzaken. Dan moet de ME uitrukken, gewapend met stokken en schilden om te proberen te meute in bedwang te houden. 
Maar met die schilden heeft de uitdrukking niets te maken. Ook niet met het schild waarop dorpshoofd Abraracourcix (inmiddels is hij in de Nederlandse Asterix-albums hernoemd, geloof ik) geheven wordt of de kampioen van de rugbyclub Les Rubipèdes ('de roodvoeten') hierboven. 
Wel moeten we teruggaan naar de tijd van Asterix, die van de Romeinen. In Romeinse legers konden soldaten hun weerstand tegen bevelen van hun generaals uitdrukken door hun schilden op te heffen. Als enkele soldaten dit deden, volgden er snel meer en dat leidde tot een golf van protest, van geheven schilden, veel ophef dus...

volgende keer:
Hoe vertaal je 'fotoshoppen' in het Frans?

vrijdag 16 februari 2018

chauffe, Marcel !

vooruit met de geit!
(stook, Marcel !)

Wie een beetje bekend is met het werk van Jacques Brel, kent ongetwijfeld het lied Vesoul met de steeds opzwepender spelende accordeon. De accordeonist was de destijds illustere Marcel Azzola. Naarmate het lied vordert en opzwepender wordt, roept Brel een aantal keren Chauffe, chauffe, Marcel om zijn accordeonist aan te sporen nog meer energie te geven. Het werkwoord chauffer ('opstoken') was al langer gebruikelijk in de muziekwereld om iemand aan te sporen energieker te spelen.
De Marcel in de uitdrukking lijkt ook inderdaad op Marcel Azzola te wijzen. Volgens hemzelf is de uitdrukking inderdaad te herleiden tot het liedje van Brel, maar... dat werd in 1968 opgenomen en in de jaren daarvoor werd de uitdrukking al gebezigd. Tussen 1960 en 1964 bestond er een komisch duo - Dupont et Pondu (Dupont is een van de meest karakteristieke Franse achternamen en het omgekeerde pondu betekent 'een ei gelegd') dat o.a. een populaire sketch bracht waarin een van de twee de ander aanspoorde met Chauffe, Marcel ! terwijl die op de accordeon speelde. Met Marcel werd inderdaad verwezen naar de indertijd mateloos populaire accordeonist Marcel Azzola. In 1966 namen de Charlots het liedje je fais n'importe quoi, je fais tout ce qu'on me dit met als alternatieve titel Chauffe, Marcel ! op, waarmee de uitdrukking een flinke boost kreeg. Waarschijnlijk was Brel dus al bekend met deze uitdrukking toen hij hem inzette tijdens de opname van Vesoul en daarmee is de uitdrukking definitief in de Franse taal verankerd. En nu kunnen we natuurlijk niet anders meer dan luisteren naar Brels prachtige lied :



volgende keer:
Hoe noem je in het Frans 'een golf van protest' ?

donderdag 15 februari 2018

aller comme un tablier à une vache

als een tang op een varken slaan / als een vlag op een modderschuit / heel slecht staan
('gaan als een schort op een koe')

Er bestaat overigens nog een variant waarbij een ander dier iets wordt aangetrokken dat er kennelijk heel eigenaardig uitziet: aller comme des guêtres à un lapin ('als slobkousen op een konijn'). Van alle genoemde varianten is de vlag op het modderschip misschien nog het waarschijnlijkst.
Het blijft natuurlijk een bijzonder verschijnsel: wij zijn het enige dier in de natuur dat zich hult in kleding. Sterker nog, als we dat niet doen in het openbaar, dan worden we op de bon geslingerd. Sommige mensen beschouwen hun huisdier kennelijk als een medemens en voorzien hun hondje ook van een rompertje als het koud is en in stripverhalen lopen dieren ook vaak met kleren rond, al ontbreekt dan bij bijvoorbeeld Donald Duck uit het puriteinse Amerika nu juist de broek! Maar in het algemeen lijken we het erover eens te zijn dat dieren en kleren elkaar niet verdragen. Vandaar de uitdrukking...

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans: 'vooruit met de geit!' ?

woensdag 14 februari 2018

rien n'y fait

niets helpt / wat doe je eraan?
('niets doet eraan')

'Niets helpt, dreigementen of smeekbeden, de bankier wil ons niets meer lenen. We komen voortdurend te kort en de discontokosten beginnen zich op te stapelen. Het leven wordt steeds duurder en we moeten allemaal lenen: kredieten en bankkosten die we ooit zullen moeten terugbetalen.' 
'Het valt niet mee om de belastingen via de computer te betalen. - Daarom geven ze ons extra uitstel.' Wij zijn het inmiddels al jaren gewend dat we onze belastingaangifte via de computer doen, maar ook bij ons levert dat vooral bij oudere mensen die niet zo handig zijn in digitale zaken nog steeds problemen op. 'Leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker', zeggen ze dan. Tja, wat doe je eraan?

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iets als een tang op een varken slaat?

dinsdag 13 februari 2018

mardi gras

vastenavond
('vette dinsdag')

Vandaag is het niet alleen in Brabant en Limburg vastenavond. In onze buurlanden België en Duitsland wordt volop carnaval gevierd. Iedereen kent natuurlijk de sambafeesten in Rio de Janeiro, maar ook in het Amerikaanse New Orleans (La Nouvelle Orléans in het Frans) trekken bonte stoeten door de stad. New Orleans ligt in Louisiana, ooit Nieuw-Frankrijk, een grote kolonie in de Nieuwe Wereld die Frankrijk na een oorlog in 1763 moest afstaan. Er zijn echter nog veel overblijfselen van de Franse cultuur te vinden, o.a. in de namen van steden als Detroit, St-Louis en Baton Rouge en in de cajun-keuken. Ook mardi gras is een Franse erfenis. Vastenavond is de laatste dag voordat op aswoensdag (Mercredi des Cendres) de vastentijd (le Carême) begint. Het is dus de laatste dag waarop je (tot twaalf uur 's nachts) nog vlees mocht eten en dat gebeurde dan ook op overtuigende wijze, vandaar de term 'vette dinsdag'. In de loop van de tijd is het religieuze aspect naar de achtergrond verdwenen. In New Orleans gooien mensen elkaar paarse, groene en gouden kralen toe. Sommige vrouwen ontbloten hun borsten in ruil voor een kralenketting. Dat wordt flashing genoemd. In de gay buurt worden er overigens andere lichaamsdelen 'geflasht', ondanks het officiële verbod hierop. Maar ja, met carnaval gelden er andere wetten, toch?

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat 'niets helpt' ?

maandag 12 februari 2018

quand le vin est tiré, il faut le boire

Wie A zegt, moet ook B zeggen
(Als de wijn getapt is, moet je hem drinken)

Tirer le vin betekent dat je wijn aftapt uit het vat. En ja, als je die wijn dan eenmaal in een glas hebt geschonken, dan gooi je hem natuurlijk niet in de rhododendrons maar drink je hem op.
Het is gewoon de meest logische stap. Dus als je eenmaal iets besloten hebt, dan moet je ook de consequenties daarvan aanvaarden, als je A zegt, moet je ook B zeggen. Volgens le chat op de cartoon moet je de zaken echter niet omdraaien: Quand le vin est bu, il faut se tirer ('Wanneer de wijn gedronken is, moet je ervandoor gaan')...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat niets helpt ?

zondag 11 februari 2018

hoe vertaal je 'lief' in het Frans?

adorable - agréable - aimable - cher - doux - gentil - mignon - précieux - ravissant

Je zou het in eerste instantie misschien niet geloven, maar ook met het woord 'lief' kunnen we verschillende dingen bedoelen en dan heb ik het niet eens over figuurlijke betekenissen als in 'een lieve som gelds'. Als we 'lief' boven een brief zetten ('Lieve Andrea'), dan gebruiken we daarvoor in het Frans cher/chère, wat ook in de betekenis van 'beste' gebruikt kan worden. 'Mijn lieve vriend' en 'mijn lieve vrouw' zijn dan ook mon cher ami en ma chère femme. Maar in het woord 'lief' kan ook vertedering zitten, zoals het lieve hondje op de foto, zeg maar 'lief' in de betekenis van 'schattig'. Het uiterlijk speelt hierin een grote rol. Dan kun je het woord mignon gebruiken, maar ook bijvoorbeeld adorable of zelfs ravissant ('verrukkelijk'): un visage adorable/ravissant ('een lief gezichtje'). Gaat het meer om het karakter van iemand, dan kun je doux ('zacht') of gentil ('aardig') gebruiken: un enfant gentil ('een lief kind'), un caractère doux ('een lief karakter). In dit laatste geval kun je ook zeggen un caractère agréable (lett. 'een aangenaam karakter') of un caractère aimable ('een vriendelijk karakter'). 
'Lief' in de betekenis van 'dierbaar' is naast cher ook précieux ('kostbaar'): 'als je leven je lief is' kun je vertalen met si ta vie t'est précieuse. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'wie a zegt moet ook b zeggen' ?

zaterdag 10 februari 2018

s'attirer les foudres de quelqu'un

iemand tegen zich in het harnas jagen
('(zich) de bliksems van iemand aantrekken')

Nu beschouwen we bliksems als heftige natuurverschijnselen en als je erdoor getroffen wordt, kun je dat in veel gevallen niet navertellen. Maar eeuwen geleden werd de bliksem gezien als een middel van de goden om zich te wreken op menselijke daden die hun onwelgevallig waren. In de Franse uitdrukking gaat het zelfs om meerdere bliksems, dus dan moet je iemand wel heel erg getart hebben, wil je zo'n enorme woede en wraaklust oproepen. 

volgende keer:
Hoe vertaal je 'lief' in het Frans?

vrijdag 9 februari 2018

faire la grasse matinée

uitslapen, een gat in de dag slapen
('een vette ochtend maken')

'Was het maar weekend, dan kon ik een gat in de dag slapen', verzucht onze vriend hier links. De meesten van ons zullen deze uitdrukking wel kennen. 'Vet' roept de connotatie op van 'zacht' en 'smeuïg', een heerlijk bed waarin je je nog even om kunt draaien. Maar 'vet' kan ook staan voor 'groot en dik', zoals je iemand een vette knipoog kunt geven. Je maakt een vet lange ochtend, hoewel eigenlijk... als je echt een gat in de dag slaapt, blijft er van die ochtend maar bar weinig over...

volgende keer:
Hoe jaag je in het Frans iemand tegen je in het harnas?

donderdag 8 februari 2018

être fleur bleue

romantisch/sentimenteel zijn
('blauwe bloem zijn')

Ooit luidde de uitdrukking cultiver of aimer la petite fleur bleue ('het blauwe bloemetje kweken / van het blauwe bloemetje houden'). In bloementaal is lichtblauw de kleur van niet uitgesproken, discrete en geïdealiseerde tederheid. 
De Duitse dichter Novalis had het in 1811 voor het eerst over die blaue Blume der Romantik. Eenmaal aan de andere kant van de Rijn verschoof de betekenis van romantisch naar sentimenteel-naïef. Tja, die Duitsers zijn toch romantischer dan de rationele Fransen...

volgende keer:
Hoe slaap je in het Frans een gat in de dag?

woensdag 7 februari 2018

songe mensonge

dromen zijn bedrog
('droom leugen')

'Iedere utopie is een leugen. Een droom die heel hard liegt.' Maar in het Nederlands werkt deze vertaling niet zo goed als in het Frans, omdat er in die taal wordt gewerkt met de klanken van de woorden, net als in de alliteratie die zit in dromen zijn bedrog. Door dit soort klankherhalingen blijven uitdrukkingen gemakkelijk in het geheugen verankerd. Dat is natuurlijk ook heel duidelijk in het rijm in songe mensonge. Zo heb je niet eens een werkwoord nodig om uit te leggen wat je bedoelt. De uitdrukking zou er zelfs aan kracht door verliezen. Ach ja, in ieder van ons zit wel een dichter...

volgende keer:
Wat ben je in Frankrijk als je een 'blauw bloemetje' bent?

dinsdag 6 februari 2018

dire des messes basses

een onderonsje hebben
('laagmissen houden, lett. lage missen zeggen')

Sinds het midden van de zeventiende eeuw wordt er in de rooms-katholieke kerk onderscheid gemaakt tussen de hoogmis en de laagmis. In tegenstelling tot de hoogmis, wordt er in de laagmis niet gezongen. De gebeden worden alleen opgezegd. In veel gevallen werden deze gebeden door de priester gepreveld, haast onverstaanbaar voor de aanwezige gelovigen, alsof de woorden niet voor hen bedoeld zijn. De priester had als het ware een onderonsje met God. Het doet mij persoonlijk ook denken aan een traditie die we begin jaren zeventig kenden op mijn katholieke basisschool. Onder leiding van de kapelaan voerde onze klas op witte donderdag het verhaal van het Laatste Avondmaal op in de kerk. Tussen de scènes door moesten we ook gezamenlijk gebeden opzeggen. Toen ik die teksten met de intonatie voorlas die ze volgens mij nodig hadden om de betekenis goed te doen uitkomen, kreeg ik een por van een klasgenote die inmiddels de kerkelijke mores beter had begrepen dan ik: "Niet voorlezen, brommen!"

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'dromen zijn bedrog' ? 

maandag 5 februari 2018

en avoir soupé

ergens je buik van vol hebben
('ervan gegeten hebben')

Als je ergens helemaal genoeg van hebt, kun je in het Frans zeggen: J'en ai soupé ! Je denkt dan misschien in eerste instantie aan soep, maar het woord souper betekent eigenlijk 'de avondmaaltijd gebruiken'. Wij kennen ook het woord souperen en in het Engels kennen we het woord supper. Als je erg honger hebt of het eten smaakt je bijzonder goed, kun je je soms overeten en dan komt er - als het goed is - een moment dat je helemaal verzadigd bent en dat je alleen even zou willen 'uitbuiken'. Je hebt er dan helemaal genoeg van en dat betekent de uitdrukking dan ook in figuurlijke zin.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans een onderonsje hebben?

zondag 4 februari 2018

hoe vertaal je 'beter' in het Frans?

aisé - arrange les choses - bon - gagné au change - guéri - meilleur - mieux - de qualité - remis - rétabli - supérieur

Als 'beter' gewoon de vergrotende trap is van 'goed' dan heb je twee opties: meilleur als bijvoeglijk naamwoord en mieux als bijwoord: un bon chanteur chante bien, mais un meilleur chanteur chante mieux. Een alternatief voor meilleur que ('beter dan') kan soms ook supérieur à zijn. Maar we gebruiken 'beter' ook in andere contexten. Als we ons of iemand ermee maatschappelijk willen onderscheiden, kunnen we het ook hebben over 'de betere boekhandel' bijvoorbeeld, 'betere wijnen' of 'de betere kringen'. In het eerste geval zullen de Fransen dat gewoon les bonnes librairies noemen. 'Betere wijnen' kun je des vins de qualité noemen en 'betere kringen' les milieux aisés. 
Als je beter iets kunt doen dan iets anders, gebruik je in het Frans een van de volgende constructies: il vaut mieux of tu ferais/vous feriez mieux de gevolgd door een infinitief: tu ferais mieux de te taire ('je kunt maar beter je mond houden'). 'Des te beter' is tant mieux. 'Jij weet wel beter' zou je kunnen vertalen als ne fais pas l'innocent ('doe niet zo onnozel, hang niet de onschuldige uit'). Als je ergens beter van wordt in de zin dat je ergens van weet te profiteren dan zeg je dat je y gagne au change. Als iets er niet beter op wordt, dan zeg je ça n'arrange pas les choses en als het weer beter wordt (opklaart) kun je zeggen: le temps se remet au beau.
En met dat werkwoord remettre komen we bij de betekenis 'beter' als 'genezen'. Als iemand weer beter is na een ziekte dan kun je bijvoorbeeld zeggen: il est guéri ('hij is genezen') of il est tout à fait rétabli / remis ('hij is helemaal hersteld').

volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je ergens je buik van vol hebt?

zaterdag 3 februari 2018

une armée mexicaine

een zootje ongeregeld, te veel kapiteins op een schip
('een Mexicaans leger')

De UMP was van 2002 tot 2015 de grootste rechtse partij in Frankrijk, ontstaan door een fusie van de gaullistische RPR (Rassemblement pour la République) van Jacques Chirac en de liberale DL (Démocratie libérale) van Jean-Pierre Raffarin. In 2015 is de partij opgeheven door Nicolas Sarkozy en heeft hij een doorstart gemaakt als LR (Les Républicains). De cartoon dateert uit 2013, toen de partij in moeilijkheden verkeerde. In tegenstelling tot de République en marche van Emmanuel Macron die de verdeling mannen-vrouwen op fifty-fifty heeft gesteld, leek de UMP in 2013 tamelijk stuurloos en werd de partij bijna uitsluitend door mannen geleid. De tekenaar noemt de partij daarom een zootje ongeregeld en constateert dat er te weinig vrouwen zijn om de kar te duwen.
Maar waarom noemt men in Frankrijk een zootje ongeregeld 'een Mexicaans leger'? Daarvoor moeten we terug naar het begin van de twintigste eeuw, toen het revolutionaire Mexicaanse leger in het zuiden werd geleid door Emiliano Zapata en in het noorden door Pancho Villa. Beide mannen waren vrienden. Het leger was echter weinig efficiënt doordat er meer officieren dan soldaten waren. Bovendien bestond het gros van de officieren uit boeren zonder enige militaire opleiding. Dat leidde ertoe dat er veel tegenstrijdige bevelen werden uitgegeven. 

volgende keer:
Hoe vertaal je 'beter' in het Frans?

vrijdag 2 februari 2018

une mise en abyme

het Droste-effect
('plaatsing in de afgrond / in-het-hart-plaatsen')


Hiernaast zie je het embleem van de bekende kaasjes van La vache qui rit : een lachende koe met oorbellen in de vorm van een kuipje La vache qui rit met daarop de afbeelding van een lachende koe met oorbellen als... enz. 

In ons eigen land kennen we de cacaopakken van Droste met daarop een zuster die een pak Droste-cacao in haar hand heeft, waarop een zuster is te zien die... enz. Dat heeft in onze taal zelfs geleid tot de officiële benaming 'Droste-effect'. Ook in de kunst wordt dit principe regelmatig toegepast, bijvoorbeeld door 
Salvador Dalí in zijn doodshoofdschilderijen. In het Frans is het niet een commercieel product dat zijn naam heeft gegeven aan dit effect, maar daar spreken ze van mise en abyme , lett. 'plaatsen in de afgrond'. Doorgaans wordt dit uit het Grieks afkomstige woord gespeld als abîme en het betekent naast 'afgrond' ook 'hart van een schild' en dat is de betekenis die heeft geleid tot de Franse benaming van het Droste-effect. Wapenschilden bevatten vaak in het hart een kleine afbeelding waarin weer een ander schild te zien is.
De eerste die deze uitdrukking gebruikte was de schrijver André Gide (1869-1951), al klopte dat dus niet helemaal, want de abyme van een wapenschild bevat nooit exact dezelfde afbeelding als het schild zelf.

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een 'zootje ongeregeld' ?

donderdag 1 februari 2018

un remède de bonne femme

een huis-, tuin- en keukenmiddel
een 'goede-vrouw-geneesmiddel'


Velen van ons kennen misschien nog Klazien uut Zalk die in de jaren '80 en '90 van de vorige eeuw op tv allerlei kruidenmengseltjes presenteerde voor alle mogelijke aandoeningen. En anders kennen we misschien nog wel Van Kooten en de Bie's persiflage Berendien uut Wisp...
De uitdrukking lijkt dan ook op het eerste gezicht gemakkelijk verklaarbaar. 
En toch zullen Fransen u vaak vertellen dat het eigenlijk gaat om een remède de bonne fame ('geneesmiddel met een goede reputatie', dat exact hetzelfde wordt uitgesproken) en deze schrijfwijze wordt ook vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw regelmatig aangetroffen. Inmiddels is door literatuuronderzoek aangetoond dat het hier gaat om een snobistische interpretatie en dat er in de uitdrukking wel degelijk verwezen wordt naar oude kruidenvrouwtjes die dankzij hun lange ervaring wijsheid hebben vergaard over de geneeskrachtige werking van kruidenmengsels.

volgende keer
Kennen ze in het Frans ook het 'droste-effect' ?