zaterdag 15 juli 2017

les huiles

de hotemetoten
('de oliën')

Misschien is 'bobo's' ook een goede aanduiding, of 'hoge pieten'. Het gaat in ieder geval om invloedrijke personen die hoog in de hiërarchie staan, die hun macht aan kunnen wenden. Waar deze argot-uitdrukking vandaan komt, is helaas niet helemaal duidelijk. Wel is bekend dat eind negentiende eeuw gezegd werd dat je in de oliën zwom (nager dans les huiles) als je met hotemetoten omging. Ook weten we dat de uitdrukking in eerste instantie uit het leger kwam, waar het een aanduiding was voor de hoogste officieren. Er is daarom wel geopperd dat het te maken zou kunnen hebben met de strepen op het uniform van hoge militairen, de galons die in het Frans ook wel sardines worden genoemd. Zoals je weet, baden sardines in blik in de olie...

volgende keer
Tja, even geduld hebben! We lassen een lange zomerstop in en komen terug in de derde week van augustus.

vrijdag 14 juli 2017

faire la mouche du coche

veel geschreeuw, weinig wol
('de vlieg van het rijtuig doen')


De Fransen eren hun schrijvers. Veel uitdrukkingen zijn afkomstig uit het werk van hun klassieken. Zo ook deze, die verwijst naar de fabel Le Coche et la Mouche ('het rijtuig en de vlieg'). Klik op de titel als je de fabel in zijn geheel wilt nalezen. Een coche was vroeger een meerpersoonsrijtuig voor arme lieden (rijkeren verplaatsten zich in een persoonlijke carrosse). In de fabel lukt het de zes trekpaarden niet meer het rijtuig uit de modder los te trekken. Alle inzittenden zijn uitgestapt en de koetsier en de paarden blijven moeite doen om het rijtuig los te trekken. Dan verschijnt er een vlieg die ongecoördineerd rondvliegt en de paarden en de koetsier flink irriteert. Als het de koetsier en de paarden uiteindelijk lukt het rijtuig uit zijn netelige situatie te bevrijden, schept de vlieg op dat dat allemaal zijn verdienste is. Nu wordt van iemand die zomaar wat roept en overal commentaar op heeft zonder echt zelf een constructieve bijdrage te leveren gezegd dat hij 'de vlieg van het rijtuig' speelt: 'veel geschreeuw, weinig wol'.

volgende keer
de laatste bijdrage voor een lange zomerstop...

donderdag 13 juli 2017

donner du fil à retordre

in een lastig parket brengen
('garen geven om te twijnen')

Het woord 'twijnen' zal misschien niet voor iedereen meteen duidelijk zijn: het gaat om het dooreenvlechten van twee of meer kabelgarens of draden tot één stevige draad, wat geen sinecure is als je dat handmatig probeert te doen. Als je even niet oplet, zit je draad vol onregelmatigheden. Het is dus een klusje waar je niet echt op zit te wachten en als iemand je onverhoopt toch deze opdracht geeft, wordt je toch wel in een lastig parket gebracht...


volgende keer
Nu we toch over textiel bezig zijn: hoe zeg je in het Frans 'veel geschreeuw, weinig wol' ?

woensdag 12 juli 2017

en prendre de la graine

er een voorbeeld aan nemen
('er een zaadje van pakken')

De uitdrukking lijkt erg op ons 'ergens een graantje van meepikken', maar de betekenis is niet helemaal hetzelfde. De Nederlandse uitdrukking betekent vooral dat je ergens van kunt meeprofiteren, zonder dat er per se een leerzame component in zit, zoals in de Franse uitdrukking. Een eenmaal geplant zaadje zal ontkiemen en - mits het goed verzorgd wordt - uiteindelijk de bloem, de groente of de vrucht opleveren die je verwacht. Tot zover is de betekenis 'profiteren' te begrijpen. Maar daar komt in het Frans dus het voorbeeld bij dat je kunt nemen aan de manier waarop iemand een bepaald resultaat weet te bereiken. Als je in het Frans dus hoort zeggen tu aurais dû en prendre de la graine betekent dat niet alleen 'daar had je een graantje van kunnen meepikken' maar vooraal ook 'daar had je een voorbeeld aan kunnen nemen'.

volgende keer
Hoe kun je iemand in het Frans in een lastig parket brengen?

dinsdag 11 juli 2017

tu vas déguster !

dan ben je nog niet jarig!
('je gaat proeven')

Bij dit zinnetje is de context heel belangrijk. Als je bordjes met dégustation / dégustez langs de weg tegenkomt, is er alle reden om je juist niet uit de voeten te maken, want dan valt er een of andere Franse heerlijkheid - meestal wijn - te proeven, maar wordt dit tegen je gezegd na een voorwaardelijke bijzin, bijv. : S'il te surprend, tu vas déguster ! ('als hij je betrapt, dan ben je nog niet jarig!') dan is datgene wat je gaat proeven pure narigheid. 
Vandaag ben ik toevallig wel jarig, dus als ik het vandaag tegen je zeg, kun je eerder verwachten wat je op het plaatje ziet...

volgende keer
gaan we ergens een voorbeeld aan nemen.

maandag 10 juli 2017

se regarder en chiens de faïence

als blikken konden doden...
('elkaar aankijken als honden van aardewerk')


Het woord faïence voor aardewerk komt van de Italiaanse stad Faenza van waaruit vanaf de zestiende eeuw veel aardewerk verspreid werd in Frankrijk. Indertijd verwarmde men zich nog met hout en het was gebruikelijk de schoorstenen te decoreren met snuisterijen van aardewerk. Onder dat aardewerk bevonden zich vaak twee honden die elkaar uitdagend leken aan te kijken. Dat leidde eind zeventiende eeuw tot de huidige uitdrukking. 

volgende keer
ben jij misschien nog niet jarig... maar ik wel!

zondag 9 juli 2017

hoe vertaal je 'band' in het Frans?

bande - ceinture - chaîne - ensemble - groupe - liaison - lien - pneu - rapport - reliure - ruban - tapis


Ons woord 'band' kan heel verschillende dingen aanduiden. Eerst moeten we het al even eens worden over de uitspraak. We hebben namelijk een 'band' met een aan het Engels ontleende uitspraak [bent] in de betekenis van 'popgroep'. In dat geval gebruik je in het Frans het woord groupe of ensemble. Maar met de Nederlandse uitspraak [bant] heeft het woord veel meer betekenissen. De band op de foto, om een wiel dus, heet in het Frans een pneu. 'Ik heb een lekke band' is J'ai un pneu crevé. Maar een band kan ook staan voor een stuk stof. Als het een lint is, zeg je in het Frans un ruban. Maar ook het woord bande kan worden gebruikt als het om een strook stof gaat. Je gebruikt dat woord ook voor 'tape'. 'Iets op de band opnemen' is enregistrer sur bande. La bande adhésive is een aanduiding voor heel stevige 'kleefband'. Bedoel je gewoon 'plakband', dan is het officiële woord ruban adhésif, maar in de volksmond heet het scotch, naar een bekend merk. Daaruit is zelfs het werkwoord scotcher ('vastplakken', zowel letterlijk als figuurlijk) ontstaan. 
Als we het hebben over een transportband, dan gebruiken we chaîne in het geval van een industriële lopende band: il travaille à la chaîne ('hij werkt aan de lopende band', een 'lopendebandwerker' is trouwens dan weer un ouvrier spécialisé ('gespecialiseerd arbeider', een mooie eufemistische term in de trant van 'interieurverzorgster')). Een 'loopband' heet geen chaîne maar een tapis roulant ('rollend tapijt'). 
Bij vechtsporten kun je ook een band halen. Dat heet in het Frans een ceinture : il porte la ceinture noire ('hij draagt de zwarte band').
Als je met een 'band' een 'boek' bedoelt, dan heet dat in het Frans een reliure. 
Tenslotte kan een 'band' ook figuurlijk gebruikt worden in de betekenis '(emotionele) verbinding'. Dan zijn de woorden lien ('band, nauwe betrekking'), rapports (ils ont de bons rapports, 'ze hebben goede betrekkingen') en liaison (une liaison amoureuse, 'een liefdesband') een goede vertaling. 

volgende keer
Als ogen konden doden... hoe deden ze dat dan in het Frans?

zaterdag 8 juli 2017

faire tapisserie

een muurbloempje zijn
('behang zijn')


Als je ergens op een feestje bent en het je maar niet lukt om je te mengen in het gezelschap, blijf je als het ware aan de muur geplakt als een stuk behang. Het is eigenlijk vergelijkbaar met de eerder deze week behandelde uitdrukking se fondre dans le décor ('opgaan in de omgeving, zichzelf onzichtbaar maken'), al kun je dat ook nog bewust doen, terwijl bij faire tapisserie meer de nadruk wordt gelegd op je verlegenheid of op het feit dat je omgeving jou negeert. Je staat in niemands balboekje, je denkt dat niemand in jouw bijdrage geïnteresseerd is. Toch blijken echte muurbloempjes buitengewoon uniek en dus zeer waardevol te kunnen zijn. Er worden momenteel excursies georganiseerd langs zeldzame plantjes op stedelijke muren...

volgende keer
Hoe vertaal je 'band' in het Frans?

vrijdag 7 juli 2017

l'oeuf

nul
('het ei')

Deze week is het Wimbledontoernooi weer begonnen. Wat heeft dat met de Franse taal te maken? Daar kom ik zo nog op. Ik heb de puntentelling bij het tennissen altijd uiterst merkwaardig gevonden. Britten willen natuurlijk graag gentlemen zijn. Was het daarom dat ze zich als het ware verontschuldigden als ze een punt maakten? Of wilden ze de tegenstander juist venijnig inwrijven dat ze achterstonden: Fifteen, love ! Ik verstond dat als 'vijftien, schatje'. Zie daar maar eens overheen te komen... Ook al zo oneerlijk, dat je niet één punt, maar gelijk vijftien punten verdiende. En dan nog eens vijftien (Thirty, love !). Dan iets bescheidener, tien punten. Kwam de tegenstander vervolgens terug, dan moest dat gevierd worden met een sapje (Juice !). Later begreep ik pas dat je dat anders spelde. En dan dat eindeloze voordeel-gedoe, voordat er eindelijk eens gespeeld kon worden (Game). 
Maar dat hele typische Britse tennisspel blijkt uit Frankrijk afkomstig te zijn. Al in de elfde eeuw werd daar het jeu de paume gespeeld. Inderdaad, zoals het bekende Musée du Jeu de Paume in Parijs. Het huidige woord 'tennis' komt trouwens van tenez ! (Frans voor 'pak aan, vangen!' of 'hier komt ie'). De puntentelling was gebaseerd op de kwartieren van de klok: aanvankelijk dus 15-30-45 punten. De 45 punten zijn om onduidelijke redenen veranderd in 40 punten. Heb je beide 40 punten, dan is dat deuce, de benaming voor twee punten op een dobbelsteen: beide één punt, gelijkstand dus. In het Frans heet dat tegenwoordig égalité. En die nul punten dan? Waarom heb je het dan ineens over de liefde, of noem je je tegenstander 'schatje' ? Dan komen we toch bij het gentlemanschap van de... Fransen. Bij de Fransen noemen we dat eerder galanterie. Omdat een 'nul' wel erg vernederend klonk, werd er een eufemisme voor dit getal gebruikt. Er werd verwezen naar de vorm van het getal: een nul is immers eivormig, jazeker: l'oeuf ! ('het ei'). Dat werd door de Engelsen overgenomen als love. Eitje !

volgende keer
Hoe heet in het Frans een muurbloempje? 


donderdag 6 juli 2017

taper dans le mille

in de roos schieten
('in de duizend tikken')

Wie vroeger bij een schietoefening precies in de roos mikte, kreeg duizend punten. Veel meer valt er niet uit te leggen aan deze uitdrukking die nu vooral wordt gebruikt voor iemand die een doel dat hij of zij al lang voor zichzelf gesteld heeft, eindelijk haalt.
Maar nu we het toch over puntentelling hebben: ik heb me altijd al afgevraagd waarom er bij tennissen zo'n idiote puntentelling wordt gehanteerd. Nu zult u zeggen: maar dat is toch typisch zo'n Britse eigenaardigheid? Nee... toch niet. Het heeft een Franse oorsprong. Die Fransen hebben toch al iets vreemds met cijfers. Denk maar aan de getallen soixante-dix-neuf (79, 'zeventien-en-zestig') en quatre-vingt-quinze (95, 'vijftien-en-viermaaltwintig'). Daar kan geen Brit tegenop...

volgende keer
Waarom wordt er zo vreemd geteld bij tennis?

woensdag 5 juli 2017

trouver chaussure à son pied

op ieder potje past een dekseltje, de ware Jacob vinden
('(een) schoen aan zijn voet vinden')

'Deze is een beetje te groot... ik ga een maatje kleiner proberen.' zegt de kat op het plaatje.
Aanvankelijk, in het begin van de zeventiende eeuw, toen de uitdrukking voor het eerst werd opgetekend, betekende het 'iemand vinden die weerstand kon bieden' (à betekende toen dus niet 'aan' maar 'tegen'). De huidige betekenis is snel te begrijpen: als je een iets te kleine (of te grote) schoen gaat dragen, kan dat heel onaangenaam gaan voelen. In onze Nederlandse versie gaat het zelfs om een totale onmogelijkheid: een potje geeft namelijk in het geheel niet mee en je zult dus echt precies de goede maat moeten vinden om het potje af te sluiten. 

volgende keer
schieten we in de roos...

dinsdag 4 juli 2017

damer le pion

iemand aftroeven, de loef afsteken
(een pion tot dam maken)

Zowel in het dam- als in het schaakspel mag een pion als hij eenmaal alle obstakels onderweg overwonnen heeft en behouden aan de overkant aankomt veranderd worden in een dam (dame) of bij het schaken in een stuk naar keuze, behalve de koning, hoewel ook daar meestal voor de dame (u hebt inmiddels wel opgemerkt dat het Frans in beide gevallen hetzelfde woord gebruikt) wordt gekozen, omdat die de meeste mogelijkheden biedt. Eenmaal getransformeerd is de steen veel machtiger geworden, kan hij meer kanten op en meer gevaren ontwijken. Je hebt als speler dus meer kansen om het spel te winnen. Je hebt een troef in handen en kunt de ander daarmee aftroeven, de loef afsteken. De uitdrukking wordt vooral gebruikt als zo'n voordeel zich nogal plotseling, onverwachts voordoet.

volgende keer
Wij kunnen zeggen: 'Op ieder potje past een dekseltje'. Hoe zeg je in het Frans dat je de ware Jacob vindt?

maandag 3 juli 2017

bayer aux corneilles

voor zich uit staren (zonder iets te ondernemen)
('met open mond naar de kraaien kijken')

Op het plaatje wordt het werkwoord bayer ('met open mond staan te kijken') eigenlijk verward met bâiller ('gapen'). Het zit misschien dicht bij elkaar, maar het grote verschil is dat je bij het gapen moeite hebt je ogen open te houden, terwijl dat bij bayer geen probleem is. Corneilles wordt nu gebruikt in de betekenis van 'kraaien', maar stond in de zestiende eeuw voor 'onbeduidende dingen'. Dat konden vogels zijn, maar ook andere dingen die de aandacht (op dat moment) niet echt waard waren. 

volgende keer
Hoe kun je iemand aftroeven in het Frans?

zondag 2 juli 2017

hoe vertaal je 'homohuwelijk' in het Frans ?

mariage pour tous - mariage homosexuel - mariage gay


Vorige week was Duitsland een van de laatste landen in het westen waarin het burgerlijk huwelijk werd opengesteld voor mensen van gelijk geslacht. In Frankrijk gebeurde dat op 17 mei 2013 en dat ging gepaard met veel meer protest dan in de andere landen waar tot dan toe dezelfde wet was ingevoerd. De wet heet officieel overigens l'ouverture du mariage aux couples de personnes de même sexe ('de openstelling van het huwelijk voor stellen van personen van hetzelfde geslacht'), maar is in het algemeen bekend geworden als mariage pour tous ('huwelijk voor allen'), in feite een veel inclusievere term dan ons allitererende 'homohuwelijk' dat eigenlijk suggereert dat het om een andere verbintenis gaat dan het nooit als zodanig benoemde 'heterohuwelijk'. De term mariage pour tous laat duidelijker zien dat voor iedereen dezelfde voorwaarden en rechten gelden. Maar in de volksmond worden wel degelijk ook de termen mariage homosexuel en mariage gay gebruikt. Sinds 1999 bestaat in Frankrijk trouwens ook al een vorm van 'geregistreerd samenwonen'. Dat heet PACS (Pacte civil de Solidarité) en die vorm van geregistreerd samenwonen gaf homoseksuele paren al wat meer bescherming dan gewoon (niet-officieel) samenwonen (le concubinage). Lange tijd was dat het hoogst haalbare en veel stellen probeerden er dan ook een zo erkend mogelijk gevoel aan te ontlenen. Zo ontstond er dus ook een voltooid deelwoord pacsé. Je was dan wel niet officieel 'getrouwd' (marié), maar wel pacsé ('geregistreerd samenwonend').
Zoals ik al zei was de tegenstand in Frankrijk heftig, maar hoewel er een schrijnend geval was in het Zuid-Franse Arcangues waar burgemeester Jean-Michel Colo hardnekkig bleef weigeren twee mannen in het huwelijk te verbinden, bestaat er voor zover ik weet in het Frans geen woord voor ons begrip 'weigerambtenaar'. En misschien moeten die van ons dan nog maar eens naar het plaatje hierboven kijken: waar doe je nu moeilijk over, Jezus had immers ook twee papa's...

volgende keer
Hoe kun je in het Frans voor je uit zitten te staren?

zaterdag 1 juli 2017

se fondre dans le décor

opgaan in je omgeving, jezelf onzichtbaar maken
('versmelten in het decor')

Je moet even goed kijken, maar hij zit er echt: de Chinese kunstenaar Liu Bolin die er een kunst van maakt volledig op te gaan in zijn omgeving en dat vervolgens fotografisch vast te leggen. Hier zijn voor de liefhebbers nog een paar mooie voorbeelden te bewonderen. Er bestaat ook een variatie van deze uitdrukking: se fondre dans le paysage ('in het landschap opgaan'). 

volgende keer
Hoe vertaal je 'homohuwelijk' in het Frans?