maandag 31 oktober 2016

où sont les neiges d'antan?

Waar is de goeie ouwe tijd gebleven?
('Waar is de sneeuw van weleer?')

Zoals ik wel eerder heb geopperd, koesteren de Fransen hun literatuur. Er zijn in de taal veel citaten terecht gekomen uit beroemde Franse werken en er wordt ook alles aan gedaan om deze werken zelf onder de aandacht te blijven brengen. Zo bestaan heel veel Franse literaire werken in stripvorm. Wie geen zin heeft om de hele A la recherche du temps perdu van Proust ter hand te nemen, kan hem ook in stripvorm lezen. Hetzelfde geldt voor Camus, Sartre en ga zo maar door. De zin Où sont les neiges d'antan ? is afkomstig uit het werk van de laat-middeleeuwse dichter/dief/zwerver François Villon (1431-1463). 
In zijn Ballade des dames du temps jadis ('Ballade van de dames van vroeger tijden') besluit hij iedere strofe met de zin Mais où sont les neiges d'antan ? Hoewel ik zeker niet reactionair of overdreven nostalgisch ingesteld ben, trof deze dichtregel mij wel altijd, aangezien de eerste dia's die van mijn broer, zus en mij gemaakt zijn in 1966 ons laten zien in een landschap dat geheel door sneeuw is bedekt. Vervolgens hebben we lang moeten wachten voor we dat weer een keer meemaakten. Waar was die sneeuw van weleer toch gebleven?

volgende keer
Wat bedoelt een Fransman als hij suiker op iemands rug stukslaat?

zondag 30 oktober 2016

Hoe vertaal je 'oud' in het Frans?

vieux, âgé (de), ancien, (du) troisième âge, d'un certain âge, démodé, usé, avoir ... ans, être son aîné de...


Die is makkelijk, zul je zeggen: 'oud' is vieux en in principe zit je dan meestal wel goed, hoewel... er zitten natuurlijk toch wel wat addertjes onder het gras...

Bij 'oud' denken we in eerste instantie aan leeftijd en dan kun je inderdaad vieux gebruiken, maar waar er vroeger vooral respect was voor ouderdom, is het tegenwoordig in het westen de jeugd die centraal staat en is de aanduiding 'oud' een beetje taboe geworden. Dus zeg je liever 'op leeftijd': âgé, het woord dat je ook moet gebruiken in combinatie met een precieze leeftijd: il est âgé de 54 ans ('hij is 54 jaar oud'). 'Een al wat oudere man' kun je un homme d'un certain âge ('een man van een zekere leeftijd') noemen. De ouderdom wordt ook wel aangeduid met le troisième âge ('de derde leeftijd' na de jeugd en de leeftijd van de werkende volwassene). 
Als iemand ouder is dan jij kun je zeggen dat hij of zij plus âgé is (liever niet plus vieux/vieille). Met een leeftijd erbij zeg je bijvoorbeeld: elle a deux ans de plus que moi ('zij is twee jaar ouder dan ik') of elle est de deux ans mon aînée (l'aîné(e) is 'de oudste'). Iedereen heeft op school natuurlijk al geleerd dat 'Hoe oud ben je?' vertaald wordt als 'Welke leeftijd heb je?' (Quel âge as-tu/avez-vous ?), wat je dan beantwoordt met J'ai ... ans (lett. 'ik heb ... jaren'). 'Toen hij  twaalf jaar oud was' vertaal je met Quand il avait douze ans of À l'âge de douze ans. 

Als je met 'oud' bedoelt 'niet meer van deze tijd' dan gebruik je meestal ancien. Le vieux président is dus een aanduiding voor een president die nog steeds in functie is, maar die al een zekere leeftijd heeft bereikt, maar l'ancien président is de 'oud-president, de voormalige of ex-president'. Het kan ook duiden op 'afkomstig uit een voorbije tijd': les temps anciens ('de voorbije tijden'), une langue ancienne ('een oude (niet meer gebezigde) taal'). Gaat het om Grieks en Latijn, dan kun je het natuurlijk ook hebben over les langues classiques. 

Als je met 'oud' eigenlijk 'ouderwets' bedoelt, kun je ook démodé of usé ('versleten') gebruiken: un vélo usé ('een oude (versleten) fiets'). 

volgende keer
En hoe heb je het dan in het Frans over 'de goeie ouwe tijd'?

zaterdag 29 oktober 2016

le téléphone arabe

(via) de tamtam, (als) een lopend vuurtje
('de Arabische telefoon')

In Nederland laait de discussie over Zwarte Piet weer op en ook wordt regelmatig geopperd dat een bepaalde term uit het woordenboek moet worden gehaald omdat die beledigend is voor een deel van de bevolking. Ook het Frans heeft nog een grote hoeveelheid uitdrukkingen die afkomstig zijn uit het koloniale verleden. De kolonisator voelt zich doorgaans superieur aan de gekoloniseerde bevolking en verbaast zich dan soms over het feit dat dingen toch heel efficiënt kunnen verlopen ondanks het ontbreken van superieure technologie. Zo waren de Fransen vaak erg verbaasd hoe snel nieuws zich kon verspreiden in Noord-Afrika in een tijd dat het grootste deel van de bevolking nog niet over een telefoon beschikte. Le téléphone arabe (er bestaat trouwens ook de variant le téléphone de brousse, 'de rimboe-telefoon') is dus een term voor een bijzonder snelle vorm van mondelinge communicatie, zo snel dat je eigenlijk zou denken dat er een telefoon gebruikt zou zijn. Inmiddels is dat natuurlijk ook in de voormalige gekoloniseerde gebieden doorgedrongen, al doet  de neokolonialistische cartoon anders vermoeden. Tja, een meerderwaardigheidcomplex raak je net zo moeilijk kwijt als een minderwaardigheidscomplex...

volgende keer
Hoe vertaal je 'oud' in het Frans?

vrijdag 28 oktober 2016

avoir le béguin pour quelqu'un

tot over je oren verliefd op iemand zijn
('de begijn hebben')


Veel uitdrukkingen spreken voor zichzelf, maar soms kom je er een tegen, waarbij je werkelijk geen idee hebt waar die vandaan komt. Waarom zeg je 'een begijn hebben' als je helemaal verkikkerd op iemand bent? 
Welnu, we gaan een poging wagen. Het eerste begijnhof schijnt in de twaalfde eeuw te zijn gesticht door Lambert le Bègue in Luik. De dames droegen een hoofddeksel dat er anders uitziet dan op het begeleidende plaatje, maar dat we nog altijd herkennen als een begijnenkap en dat in het Frans naar de stichter van de orde béguin werd genoemd. 
Andere hoofddeksels met dezelfde vorm werden vervolgens ook béguin genoemd, bijvoorbeeld sommige kindermutsjes. Het woord kreeg dus al snel een betekenis die niet alleen naar het religieuze verwees. Belangrijker is de vorm van het hoofddeksel, dat het gezichtsveld van de draagster behoorlijk beperkt. Je hebt dus geen vrij zicht meer op de werkelijkheid. In het Frans bestond daarnaast ook al de uitdrukking être coiffé de quelqu'un (coiffebetekent 'gekapt gaan', 'een hoofddeksel dragen'), dat betekende dat je zo door iemand in beslag genomen wordt dat je niets negatiefs van deze persoon wilt/kunt zien, dat je dus verblind bent door verliefdheid. Waarschijnlijk hierdoor en zoals al eerder opgemerkt door de speciaal 'verblindende' vorm van de begijnenkap is de uitdrukking avoir le béguin pour quelqu'un gaan betekenen dat je zo tot over je oren verliefd bent op iemand dat je helemaal in zijn macht bent en niet meer in staat tot redelijk denken...

de volgende keer
bekijken we wat er bedoeld wordt met een 'Arabische telefoon'.

donderdag 27 oktober 2016

lâcher la rampe

het hoekje omgaan / de pijp uitgaan, enz.
('de reling loslaten')


We hebben het liever niet over de dood, maar dat het ons desondanks voortdurend bezighoudt, blijkt wel uit de enorme hoeveelheid uitdrukkingen die we in beide (en eigenlijk alle) talen hebben voor het definitieve afscheid van het leven. Laten we er daarom in één keer maar meteen een heleboel bespreken. Dan zijn we daar ook weer vanaf...

Naast het neutrale mourir ('sterven') kennen we het officiële décéder ('overlijden') of de wat literairdere aanduidingen trépasser ('verscheiden'), passer de vie à trépas ('van leven overgaan naar verscheiden') en exhaler son âme ('zijn ziel uitademen'). Ook netjes zijn expirer ('uitademen'), périr ('vergaan, omkomen'), rendre l'esprit ('de geest geven'), succomber ('bezwijken') en trouver la mort ('de dood vinden').

Uiteraard bestaan er een heleboel eufemistische, verzachtende termen: disparaître ('verdwijnen'), y passer ('erheen gaan'), cesser de vivre ('stoppen met leven'), être à sa dernière heure ('zijn laatste uur beleven'), fermer la paupière ('het ooglid dichtdoen'), finir sa vie ('zijn leven beëindigen'), passer dans l'autre monde ('naar de andere wereld overgaan'), passer l'arme à gauche ('het wapen naar links brengen'), perdre le goût du pain ('geen smaak meer in brood hebben'), quitter la vie ('het leven verlaten') en sauter le pas ('de sprong maken').

In familiaire omgangstaal kun je zeggen aller ad patres ('naar de voorouders gaan'), avaler sa chique ('zijn tabak inslikken'), boire le bouillon d'onze heures ('de bouillon van elf uur drinken'), casser sa pipe ('zijn pijp breken'), claquer en crever (beide 'creperen'), descendre au cercueil ('in het graf zakken'), dévisser son billard ('zijn biljarttafel losschroeven'), faire couic ('fft doen'), manger les pissenlits par la racine ('de paardenbloemen bij de wortel eten'), mordre la poussière ('in het stof bijten') en uiteraard het al genoemde lâcher la ramp ('de reling loslaten').

We besluiten met een paar vulgaire aanduidingen: avaler son acte de naissance ('zijn geboorte-akte inslikken'), calancher ('kassiewijlen gaan'), can(n)er (''m smeren, afnokken') en clamecer/clamser ('de pijp uitgaan').

Zo, nu kunnen we het leven weer gaan vieren...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je verkikkerd op iemand bent?

woensdag 26 oktober 2016

les dents du bonheur

een fietsenrekje / uit elkaar staande voortanden
('de gelukstanden')


Voor verstandskiezen gebruiken de Fransen ongeveer dezelfde term als wij, namelijk dents de sagesse ('wijsheidstanden'), maar op de Tour de France na is de fiets in Frankrijk een stuk minder ingeburgerd dan in Nederland, dus uit elkaar staande voortanden doen de Fransen niet meteen aan een fietsenrek denken. Maar waarom 'tanden van het geluk'? 
Een van de mogelijke verklaringen gaat terug naar de tijd van de Napoleontische oorlogen. Het kruit waarmee de geweren van de soldaten herladen moesten worden zat verpakt in stevig papier. Omdat de soldaten beide handen nodig hadden om hun geweer te herladen, moesten ze hun snijtanden gebruiken om de verpakking te openen. Iemand met ver uit elkaar staande snijtanden was dus niet geschikt om in het leger te dienen en ontsprong daardoor de dans... een geluk voor hem!
Een andere verklaring is iets algemener: uit elkaar staande voortanden zouden doen denken aan jonge kinderen die lang geduimd hebben. Het fietsenrekje zou dus beelden oproepen van een onbezorgde beschermde jeugd, een kind dat in alle rust tevreden op zijn duim zuigt...

volgende keer
... hebben we het over doodgaan. En omdat dat niet zo'n fijn onderwerp is, bespreken we in één keer een heleboel uitdrukkingen hiervoor. Dan hebben we dat maar gehad...

dinsdag 25 oktober 2016

ne pas quitter d'une semelle

geen duimbreed wijken / in de buurt blijven
met geen zool(lengte) verlaten

Een variant van deze uitdrukking is trouwens ne pas lacher ('loslaten') d'une semelle. Je ziet het zo voor je: iemand blijft je maar volgen en begeeft zich daarbij oncomfortabel binnen je leefgebied, op slechts een schoenlengte afstand. Niet vreemd dat dat de persoon op het plaatje irriteert. Hij zegt: Qu'est-ce que ça me pompe ! : een variant van Qu'est-ce ça me gonfle ! (lett. 'Wat blaast dat me op!). En de regelmatige bezoeker van dit blog is het natuurlijk al opgevallen dat er niet zo maar voor pompe i.p.v. gonfle is gekozen, want zoals we gezien hebben in de uitdrukking marcher à côté de les pompes (lett. 'naast zijn schoenen lopen', maar feitelijk 'van slag zijn'), betekent pompes ook 'schoenen'.

volgende keer
Wij kennen 'verstandskiezen', maar de Fransen kennen ook 'gelukstanden'. Wat zijn dat dan weer voor tanden?

maandag 24 oktober 2016

être scotché

helemaal in beslag genomen zijn, gebiologeerd zijn
('met plakband vastgeplakt zijn')

Ook onze taal kent veel voorbeelden van merknamen die soortnamen geworden zijn: een jeep, de luxaflex, een grammofoon, fotoshoppen, maggi, en zo kan ik nog wel even doorgaan. Officieel is plakband in het Frans ruban adhésif, maar iedereen noemt het scotch, naar een beroemd merk plakband. Het is zelfs zo ingeburgerd dat er verdere afleidingen kunnen worden gemaakt, zoals het werkwoord scotcher ('(met plakband) vastplakken'). In mijn jeugd in Brabant hadden veel mensen het niet over een 'chocoladereep' maar over een 'kwatta' naar een inmiddels niet meer bestaand populair chocolademerk. In plaats van 'chocolade hagel' zeiden veel mensen 'kwattastrooisel'. 
Het Franse werkwoord scotcher, dat dus al een afleiding is van een tot soortnaam ontwikkelde merknaam, heeft nog een verdere ontwikkeling doorgemaakt: het heeft een figuurlijk betekenis gekregen in de uitdrukking être scotché, letterlijk 'met plakband vastgeplakt zitten'. Het wordt gebruikt voor mensen die zo door iets in beslag worden genomen dat ze er niet van losgerukt kunnen worden. Zo kan iemand bijvoorbeeld scotché devant la télé zijn: helemaal in beslag genomen door de t.v.

volgende keer
En wat als je nu aan iemand vastgeplakt lijkt te zijn? Hoe zeg je in het Frans dat je geen duimbreed van iemand wijkt?

zondag 23 oktober 2016

hoe vertaal je 'halen' in het Frans?

atteindre, attraper, aller chercher/prendre, faire venir, obtenir


En uiteraard is dit weer een beperkte keuze uit de waaier van mogelijkheden. We bespreken hier de belangrijkste betekenissen van ons werkwoord 'halen'. 
Als je met 'halen' bedoelt dat je iemand ergens op-of afhaalt, dan gebruik je het werkwoord chercher ('zoeken') in combinatie met aller ('gaan') of venir ('komen'): Tu viens me chercher à la gare ? ('Kom je me halen op het station?') en Je vais chercher de l'aide ('Ik ga hulp halen'). 

Als je bewust personen gaat halen om een bepaalde dienst te verlenen, kun je ook faire venir ('laten komen') gebruiken. In dat geval ga je deze personen dus niet zelf ophalen, maar je laat ze bij je komen: elle a fait venir un docteur ('ze heeft (er) een dokter (bij) gehaald').

Als het om dingen gaat, kun je ook prendre ('nemen, pakken') gebruiken i.p.v. chercher : je vais prendre mes livres dans mon casier ('ik ga mijn boeken uit mijn locker halen'). Merk hierbij op dat je als voorzetsel niet de ('uit') gebruikt om zoals wij dat doen de richting/herkomst aan te geven, maar dans ('in') om de plaats aan te geven waar de voorwerpen zich bevinden voordat je ze verwijdert.

Als je met 'halen' bedoelt dat je iets probeert te bereiken, dan gebruik je atteindre ('bereiken') als het om een doel gaat: il veut atteindre son but ('hij wil zijn doel halen') en attraper ('vangen') als het om een vervoermiddel gaat: je vais essayer d'attraper le bus ('ik ga proberen de bus te halen'). 

Gaat het om een document of een resultaat, dat kun je ook obtenir ('verkrijgen') gebruiken: il veut obtenir son diplôme ('hij wil zijn diploma halen'). 

volgende keer
zien we hoe een merknaam niet alleen een soortnaam is geworden, maar ook afgeleide betekenissen heeft gekregen.

zaterdag 22 oktober 2016

à tue-tête

luidkeels (en vals)
('hoofddodend')

Misschien moet je maar niet te lang naar het plaatje kijken, want je zou er zo hoofdpijn van kunnen krijgen, maar als je in het Frans een flinke keel opzet, dan loop je kennelijk het risico dat je hoofd explodeert, of bedoelen ze dat je iemands anders hoofd kunt laten exploderen?

Hoewel de uitdrukking heel plastisch overkomt, moet ik er toch een kanttekening bij plaatsen. Het werkwoord tuer heeft namelijk  niet altijd zijn huidige definitieve betekenis ('doden') gehad. In de zestiende eeuw, toen de uitdrukking à tue-tête voor het eerst opgetekend werd, betekende tuer weliswaar 'doden', maar soi tuer (se tuer) betekende gewoon 'flauwvallen', maar ook 'slaan' en '(dodelijk) vermoeien'. Zoals het plaatje al doet vermoeden, wordt à tue-tête vaak gecombineerd met het werkwoord chanter ('zingen') en je kunt je voorstellen, dat als iemand vlak naast je luidkeels (en vals?) staat te zingen, dat dodelijk vermoeiend kan zijn en dat je het liefst je hoofd afwendt om niet langer te worden blootgesteld aan het lawaai dat als een hamer op je kop timmert. Wie kent niet de legendarische Bianca Castafiore in de Kuifje-albums?

volgende keer
Hoe vertaal je 'halen' in het Frans?

zaterdag 15 oktober 2016

tomber à plat

de mist in gaan, mislukken
('plat vallen')

Deze val van Scarlett Johansson is natuurlijk gepland en misschien wel tien keer overgedaan, maar normaal gesproken is het niet je bedoeling om plat op je bek te gaan. In dat geval is er iets duidelijk niet goed gegaan. De uitdrukking kan worden gebruikt als iets niet het effect heeft dat je eigenlijk had bedoeld. Je zegt het dus niet zozeer over personen, maar over hun intenties.

volgende keer
laat helaas nog even op zich wachten, want ik las even een korte herfststop in. Prochain rendez-vous: le 22 octobre. A plus !

vrijdag 14 oktober 2016

doreur d'image

spin doctor
('vergulder van beelden/plaatjes/imago')

Toen we het gisteren over Trumps eigengereidheid hadden en zijn onwil om zich ook maar iets aan te trekken van raadgevers, vroegen we ons af of het Frans ook een eigen woord had voor het begrip 'spin doctor'. Dat hangt er een beetje van af waar je Frans spreekt. In Frankrijk zelf wordt of - net als in het Nederlands - het Engels-Amerikaanse woord overgenomen of men heeft het over een expert en relations publiques ('PR-expert') en - minder vaak - over een conseiller en communication ('communicatie-adviseur'). In Noord-Amerika zelf wordt echter ook Frans gesproken en in Canada is de term doreur d'image gebruikelijk. Een doreur is eigenlijk een ambachtsman die voorwerpen verguldt, bladgoud aanbrengt op ornamenten, een vak dat uiteraard in het land van de Zonnekoning meer werk oplevert dan in ons nuchtere Nederland. Iemand die 'beelden/plaatjes' verguldt, is dus kennelijk vooral bezig met het oppoetsen van iemands imago, inderdaad de belangrijkste taak van een spin doctor. Dat oppoetsen, mooier voorstellen dan iets is, zit ook al in de uitdrukking dorer la pillule (lett. 'de pil vergulden'), dat we al eerder besproken hebben.

volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat iets volledig mislukt, de mist ingaat?

donderdag 13 oktober 2016

n'en faire qu'à sa tête

gewoon doen waar je zin in hebt
('slechts aan je hoofd doen')

Als je alle goede raad van anderen in de wind slaat en gewoon blijft doen waar je zin in hebt, zeg je in het Frans dat iemand n'en fait qu'à sa tête (of: en fait à sa guise). Al in de vijftiende eeuw bestond de uitdrukking faire de sa teste 
die zoiets betekende als 'het zelf wel uitmaken'. Deze uitdrukking was evenwel iets positiever dan n'en faire qu'à sa tête waaruit duidelijk minachting spreekt voor wat anderen van je eigengereidheid vinden.
Als Donald Trump geen Amerikaanse maar Franse presidentskandidaat was geweest, dan zouden zijn spin doctors ongetwijfeld regelmatig hebben verzucht: Il n'en fait qu'à sa tête !

volgende keer
Nu we het er toch over hebben, hoe noem je eigenlijk een 'spin doctor' in het Frans?

woensdag 12 oktober 2016

c'est tout vu

het is bekeken, het is een uitgemaakte zaak
('het is helemaal gezien')


Hoewel ik er nog steeds niet helemaal gerust op ben, lijken steeds meer commentatoren in Amerika en daarbuiten ervan uit te gaan dat Trump zich definitief buiten spel heeft geplaatst na steeds maar weer als een olifant door de porseleinkast te keer te zijn gegaan, culminerend in 'pussy-gate'. Maar toch, maar toch. Hebben we nu inderdaad 'alles gezien'? 
Dit hebben we in ieder geval allemaal gezien, en we kunnen er niet genoeg van krijgen (met dank aan LuckyTV):




volgende keer:
Trump blijft toch gewoon doet wat hij wil. Hoe zeg je dat eigenlijk in het Frans?

dinsdag 11 oktober 2016

prendre son pied

ergens een kick van krijgen, ergens een groot plezier in scheppen, klaarkomen
('zijn voet pakken/nemen')

Ja, daar schrik je misschien van, een uitdrukking die deze twee betekenissen kan krijgen. Typisch zo'n uitdrukking waar je de plank mee mis kunt slaan als je een verkeerde context kiest. Misschien komt het door onze calvinistische opvoeding die plezier eigenlijk als iets zondigs ziet. De betekenis van prendre son pied is 'ergens heel veel plezier in scheppen door iets met hartstocht te doen of door de   geneugten van een nieuwe activiteit te ontdekken'. Het plaatje suggereert dat het iets te maken heeft met een baby die er zo'n plezier in schept zijn voetje vast te pakken dat hij hem in zijn mond stopt, maar dat is niet zo. De eerste  genotvolle betekenis die de uitdrukking had, is wel degelijk die van 'klaarkomen', een geneugte waarmee een baby doorgaans nog niet bekend is. 
In het argot (bargoens) van de negentiende eeuw betekende j'en ai mon pied in de mond van misdadigers 'ik heb mijn portie gehad' (van de buit), en dat werd vervolgens overgenomen door (publieke) vrouwen, die 'hun portie' hadden gehad in het bedrijven van de liefde. Pas veel later werd de uitdrukking niet alleen meer gereserveerd voor vrouwen, maar ook voor mannen. 
Als we het dan toch over 'klaarkomen' hebben, dan vind ik persoonlijk de officiële aanduiding hiervoor een stuk mooier. Zowel prendre son pied als ons 'klaarkomen' leggen zo de nadruk op het mechanische aspect ervan: 'Zo, dat is klaar. Dat hebben we ook weer gehad', terwijl de officiële Franse term zich puur concentreert op de ervaring zelf: jouir, en dat betekent 'genieten'...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat iets een 'uitgemaakte zaak' is?

maandag 10 oktober 2016

marcher (être) à côté de ses pompes

van slag zijn, niet in je gewone doen zijn
('naast je schoenen lopen')


Ja, dit is even oppassen geblazen. Je denkt meteen te weten wat deze uitdrukking betekent, maar net als met losse woorden het geval kan zijn (een conducteur is geen 'conducteur' maar een 'bestuurder') kunnen er tussen uitdrukkingen valse vrienden zitten. Pompes is van oorsprong een aanduiding voor negentiende-eeuwse schoenen die waterdoorlatende zolen hadden en daardoor nogal eens als waterpompen werkten als je door plassen liep. De uitdrukking zegt niets anders dan dat je  je anders/vreemder gedraagt dan normaal gesproken. Dat kan zijn omdat je nog niet helemaal uitgeslapen bent, omdat je nog niet helemaal nuchter bent, helemaal niet geconcentreerd bent, maar ook doordat je door de omstandigheden totaal uit het veld geslagen bent. Maar het betekent dus nadrukkelijk niet dat je arrogant bent, zoals wij zijn als we naast onze schoenen lopen...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je ergens op 'kickt' ?

zondag 9 oktober 2016

Hoe vertaal je 'aandoen' in het Frans?

allumer, s'arrêter dans, desservir, faire, mettre


Uiteraard heb ik weer een beperkte keuze gemaakt uit het hele arsenaal aan mogelijke vertalingen voor ons werkwoord 'aandoen'. 

Als je met 'aandoen' bedoelt dat je een elektrisch apparaat in werking stelt (dus als je in het Nederlands 'aandoen' ook kunt vervangen door 'aanzetten'), dan gebruik je het werkwoord dat in eerste instantie gebruikt werd voor vuur ('aansteken') en dat is in het Frans allumer. In al die gevallen gebruik je dus ook éteindre (lett. 'blussen') voor 'uitzetten'. Zo kun je dus allumer (en éteindre) la lumière ('het licht'), la télé ('de tv'), l'ordinateur ('de computer'), enz.

Bedoel je met 'aandoen' het aantrekken van kledingstukken, dan gebruik je het werkwoord mettre. Dit kun je trouwens ook gebruiken voor kledingstukken die wij niet zozeer zouden aantrekken, maar opzetten. Je zegt dus zowel mettre son manteau ('zijn jas aandoen, aantrekken') als mettre un chapeau ('een hoed opzetten'). Ook voor accessoires als brillen en make-up kun je het werkwoord mettre gebruiken: mettre ses lunettes ('zijn bril opzetten') en mettre du rouge à lèvres ('lippenstift opdoen').

Als je met aandoen bedoelt, dat je ergens een stop maakt, dan kun je s'arrêter dans of desservir gebruiken. Het eerste werkwoord kun je zowel voor transportmiddelen als voor de gebruikers daarvan inzetten (on s'arrête dans le centre-ville, 'we doen het stadscentrum aan'). Het werkwoord desservir heeft alleen het vervoermiddel als onderwerp: le train dessert les gares d'Avignon et de Tarascon ('de trein doet de stations van Avignon en Tarascan aan'). 

Faire ('maken, doen') is net als mettre een werkwoord met een heel groot betekenisspectrum, en dat kun je ook als 'aandoen' gebruiken in een context als Tu ne peux pas lui faire ça ! ('Dat kun je haar niet aandoen!'). 

Daarnaast bestaan er nog veel uitdrukkingen met 'aandoen' waarbij de vertaling van het werkwoord afhankelijk is van het zelfstandig naamwoord waarmee het wordt gecombineerd, zoals passer les menottes ('handboeien aan/omdoen'), maar als we die allemaal gaan bespreken, hebben we vele pagina's nodig...

volgende keer
Kun je in het Frans ook naast je schoenen lopen en betekent dat dan ook hetzelfde als bij ons?

zaterdag 8 oktober 2016

avoir la berlue

zich iets verbeelden, hallucineren, hersenschimmen hebben, ze zien vliegen
('een schemering voor de ogen hebben')

C'est bien toi, ou est-ce que j'ai la berlue ? ('Zie ik het nou goed? Ben jij het, of verbeeld ik het me?). Tu as la berlue ! ('Je ziet ze vliegen!') Si je n'ai pas la berlue, c'est bien lui ! ('Als ik mijn ogen mag geloven, dan is hij het!'). Dit zijn wat voorbeelden van hoe je de uitdrukking avoir la berlue kunt gebruiken. Waar het woord berlue - dat trouwens ook in het bijvoeglijk naamwoord éberlué ('perplex, stomverbaasd') zit - vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. Misschien is het een verbastering van het dertiende-eeuwse werkwoord belluer dat zowel 'verblinden' als 'bedriegen' betekende. Aanvankelijk had het vooral betrekking op bedrieglijke praatjes. Vervolgens is het woord in onbruik geraakt om twee eeuwen later weer op te duiken om een medische aandoening te beschrijven waarbij sprake was van gezichtsbegoocheling. Dat heeft in de zeventiende eeuw weer aanleiding gegeven tot de uitdrukking die momenteel nog steeds gebruikt wordt.

volgende keer
bekijken we hoe we 'aandoen' kunnen vertalen in het Frans. 

vrijdag 7 oktober 2016

le secret de Polichinelle

een publiek geheim
('het geheim van Jan Klaassen')

Polichinelle is de Franse variant van onze Jan Klaassen, een personage dat maar niet ophoudt met praten en daarom dus ook geen geheim kan bewaren. Als je hem iets vertelt, weet je zeker dat je geheim op straat belandt, een publiek geheim wordt dus...









volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je je iets verbeeldt, dat je hersenschimmen hebt?

donderdag 6 oktober 2016

c'est blanc bonnet et bonnet blanc (of andersom)

dat is één pot nat
('dat is witte muts en muts die wit is')


In het Frans is de volgorde van zelfstandig en bijvoeglijk naamwoord minder strikt dan in het Nederlands. In principe hebben de bijvoeglijke naamwoorden wel een vaste plaats (meestal achter het zelfstandig naamwoord), maar door het van plaats te veranderen kun je er een kleine betekenisnuance aan geven, of er meer nadruk op leggen: zo is een enfant pauvre ('arm kind') een kind zonder geld, en een pauvre enfant een kind dat medelijden verdient en is een terrible accident nog net even wat verschrikkelijker dan een accident terrible. Maar in de kern komt het op hetzelfde neer, het is lood om oud ijzer, één pot nat.
Er zijn meer uitdrukkingen in het Frans die hetzelfde betekenen. Zo kun je zeggen dat iets du même tonneau is ('uit hetzelfde vat'), zoals wij ook uit hetzelfde vaatje kunnen tappen.
In Frankrijk woont de grootste Noord-Afrikaanse gemeenschap in Europa en dus heeft die ook een belangrijke bijdrage geleverd aan de Franse taal. Om te zeggen dat iets op hetzelfde neer komt, kun je in het Frans ook zeggen: c'est kif-kif. Als je nu door Marokko loopt, kan je kif worden aangeboden. Maar de uitdrukking kif-kif heeft niets met hasj te maken. Mocht je je dus verheugen op een dubbele portie cannabis, dan moet ik je teleurstellen. De uitdrukking is in 1867 meegenomen door soldaten van het Franse Noord-Afrikaanse leger en het gaat om een verdubbeling van het Arabische woord kif dat 'net zoals' betekent. Vaak werd (of wordt) het aangevuld door andere woorden: kif-kif le même sac ('net als dezelfde zak') of vaker kif-kif bourricot ('net hetzelfde ezeltje').

volgende keer
Hoe heet Jan Klaassen in het Frans en welk geheim heeft hij te verbergen?

woensdag 5 oktober 2016

c'est du propre!

Dat is me ook wat (moois)!
('dat is wat schoons')

Je hoeft maar een schielijke blik op het plaatje te werpen om te begrijpen dat het hier (net als in het Nederlands overigens) om een ironische uitdrukking gaat: je zegt het tegenovergestelde van wat je bedoelt. C'est du propre is overigens ook de naam van een populair televisieprogramma waarin twee kordate dames eens flink de bezem halen door totaal vervuilde huishoudens. Volgens mij kent onze commerciële televisie een programma met hetzelfde format, maar ja, is de (commerciële) televisie wat dat betreft tegenwoordig niet één pot nat?




volgende keer
Er zijn verschillende manieren om in het Frans 'één pot nat' uit te drukken. We bespreken er morgen enkele.

dinsdag 4 oktober 2016

être à la page

bij zijn, op de hoogte zijn, up-to-date zijn
('op de pagina zijn')

Deze uitdrukking kwam ik meerdere malen tegen bij herlezing van het absurde toneelstuk Rhinocéros van Eugène Ionesco, waarin iedereen behalve de hoofdpersoon zich conformeert aan de heersende moraal (waarschijnlijk een aanklacht tegen totalitaire regimes zoals die destijds bestonden in Oost- en Midden-Europa, waaronder Ionesco's moederland Roemenië) door in een neushoorn te veranderen. Iedereen wil erbij horen, de laatste mode volgen, up-to-date zijn. De hoofdpersoon Bérenger lijkt zich niets aan te trekken van de mores en zijn vriend Jean, die later in het stuk zelf ook in een neushoorn zal veranderen, adviseert hem meermalen om se mettre à la page. Maar waarom 'op de bladzijde'? Omdat de uitdrukking tegenwoordig vaak wordt gebruikt in de betekenis 'de mode volgen', denken veel Fransen dat het verwijst naar de modepagina's in vrouwenbladen, maar volgens Larousse gaat het gewoon om 'de juiste pagina'. Denk aan leerlingen in een klas van wie de gedachten nog wel eens willen afdwalen en die niet altijd hun huiswerk hebben gemaakt. Wie de les echt goed wil blijven volgen, moet op de juiste pagina blijven...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans enigszins afkeurend: 'Dat is me ook wat!' ?

maandag 3 oktober 2016

avoir mal aux cheveux

een kater hebben
('pijn in je haren hebben')

Er zijn meer uitdrukkingen voor het verschijnsel dat je je niet helemaal happy voelt nadat je de nacht daarvoor te diep in het glaasje gekeken hebt. Soms wordt dan verwezen naar de droge mond die je ervan overhoudt: de meest voorkomende uitdrukking voor een kater in het Frans is avoir une gueule de bois ('een houten keel hebben'), maar de traditionele hoofdpijn heeft aanleiding gegeven tot een merkwaardige pars pro toto ('deel voor het geheel'), nl. 'pijn in je haren hebben', waarbij de haren uiteraard staan voor het hele hoofd, terwijl ze er juist het enige onderdeel van zijn waarin je geen pijn kunt hebben. Waarschijnlijk is de uitdrukking door deze anomalie juist populair geworden. Je kunt er in ieder geval grappige tekeningen van maken, getuige de haren van het ventje hierboven die allemaal 'au' roepen.

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je 'helemaal bij' bent, up-to-date?

zondag 2 oktober 2016

Hoe vertaal je 'uitkijken' in het Frans?

faire attention, avoir vue (sur), donner (sur), guetter, être à l'affût de, aspirer à, avoir hâte de, être impatient de 

En zo kan ik nog wel even doorgaan...
Ons werkwoord 'uitkijken' heeft nogal wat uiteenlopende betekenissen. 

Allereerst bekijken we de betekenis 'oppassen'. Als je in plaats van 'kijk uit!' ook 'pas op!' kunt zeggen, dan kies je voor faire attention (fais/faites attention !).
Varianten zijn Prends/Prenez garde ! en Méfie-toi ! / Méfiez-vous ! ('vertrouw het niet').

'Uitkijken' kan echter ook betekenen 'uitzicht hebben op'. In dat geval kun je avoir vue sur of donner sur gebruiken: Ma chambre donne sur la rue ('mijn kamer kijkt uit over de straat').

Als je met 'uitkijken' bedoelt, dat je 'op de uitkijk' staat, gebruik je guetter ('langdurig naar iets of iemand kijken') of être à l'affût de ('op de uitkijk staan'). Beide werkwoorden kun je ook figuurlijk gebruiken, in de betekenis 'verlangend naar iets of iemand uitkijken', waarbij je guetter eerder voor personen en être à l'affût de eerder voor zaken gebruikt, zoals nieuws of een baan.

Als je iets heel graag wilt bereiken, zoals een bepaalde baan of functie, maar ook bijvoorbeeld de vakantie, dan kun je in sommige gevallen het werkwoord aspirer à gebruiken, dat eigenlijk betekent '(verlangend) streven naar'. 

In een persoonlijke brief van leerlingen kom ik vaak de uitdrukking je ne peux pas attendre ('ik kan niet wachten') tegen, maar dat is een anglicisme, gebaseerd op het Engelse I can't wait. In het Frans druk je je ongeduld eerder uit door bijvoorbeeld te zeggen: Je suis impatient(e) de commencer of J'ai hâte de te revoir. 

volgende keer
Hopelijk heb je niet een te zwaar weekend gehad. Hoe kun je in het Frans zeggen dat je eigenlijk te veel gedronken hebt?

zaterdag 1 oktober 2016

pour une bouchée de pain

voor een appel en een ei
('voor een hapje brood')

... of voor een schijntje, een grijpstuiver, een habbekrats, in ieder geval voor een lachwekkende prijs. De uitdrukking, die uit de zeventiende eeuw stamt, vereist natuurlijk weinig uitleg. Brood wordt in onze westerse landen gezien als een absolute levensnoodzaak en de prijs ervan moet dus ook voor iedereen op te brengen zijn, al helemaal als je alleen maar een hapje wilt. De jongeman op de foto zet dan ook zonder aarzelen zijn tanden in twee ronde broodjes (miches) tegelijk en  rekening houdend met de Franse oh-là-là-mentaliteit, hebt u vast wel door naar welke andere betekenis van miches zijn gedachten daarbij uitgaan...

volgende keer
bekijken we hoe we 'uitkijken' kunnen vertalen in het Frans.