et ta soeur!

Gaat je niks aan!
('en je zus!')

Eergisteren mijn moeder, vandaag is mijn zus jarig en ik realiseer me meteen dat ik mijn broer - ook in maart jarig - nu ernstig tekortdoe. Dat halen we volgend jaar in...

Et ta soeur! kun je iemand in het gezicht smijten als die je een impertinente vraag heeft gesteld. Je kunt het ook zeggen in antwoord op iets wat je volstrekt ongeloofwaardig vindt. Ook wij kunnen in zulke gevallen naar familieleden verwijzen: 'Je tante!' of 'Loop naar je grootje!'

Overigens hoeft de aangesprokene het hierbij niet te laten. Op het agressieve Et ta soeur! kan hij of zij antwoorden: Ma soeur, elle bat le beurre! (lett. 'Mijn zus, die karnt/klopt de boter!' maar ook: 'Mijn zus, die raakt de kluts kwijt!)

volgende keer

is het 1 april...

tirer le diable par la queue

de broekriem moeten aanhalen / de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen
('de duivel aan de staart trekken')

Dit is echt een mysterieuze uitdrukking dus hierbij een oproep aan iedereen die duidelijkheid kan verschaffen: waar komt deze uitdrukking vandaan? 

Ik ben er alleen achtergekomen dat de uitdrukking eeuwen geleden betekende 'in nederigheid werken om op eerlijke wijze in je bestaan te voorzien' en dat de betekenis in de zeventiende eeuw gekanteld is naar het huidige 'de broekriem moeten aanhalen'. 

Als die betekenisverschuiving niet had plaatsgevonden, had je nog kunnen denken dat iemand die aan het eind van de maand niet rond dreigde te komen, in uiterste nood de duivel aanriep, dat deze zich meteen vertoonde in de hoop een zieltje te kunnen winnen, maar zich al snel weer uit de voeten maakte. In uiterste vertwijfeling zou de arme man om zich heen hebben gegrepen om de duivel toch aan zijn belofte te houden en daarbij kon hij hooguit het puntje van zijn staart aanraken... Maar ja, toch een beetje vergezocht, niet? Het blijft dus vooralsnog een raadsel...

volgende keer

is mijn zus jarig...

une mère poule

een moederkloek

Nog één keer de kip en het ei... Mijn moeder is vandaag jarig, dus bekijken we vandaag een aantal uitdrukkingen met het woord (grand-)mère. Zo wordt in beide talen naar een kloek (moederkip) verwezen als we het willen hebben over een moeder die zich heel beschermend opstelt tegenover haar kroost. Een draagmoeder heet in het Frans een mère porteuse en een stamcel een cellule mère. Het woord mère wordt ook in andere contexten gebruikt om de oorsprong aan te duiden. Zo is een idée mère de Franse aanduiding voor een grondgedachte en een langue mère niet een moedertaal, maar een taal die aan de oorsprong ligt van andere talen, zoals het Latijn voor het Frans. Een moedertaal is une langue maternelle. Grappige uitdrukkingen kom je tegen met het woord grand-mère ('grootmoeder'). We bespraken al eerder het beeldende faut pas pousser mémé dans les orties  (lett. 'je moet oma niet in de brandnetels duwen', 'je kunt ook te ver gaan'). Zo kun je in het Frans ook zeggen Est-ce que je te demande si ta grand-mère fait du vélo? (lett. 'Vraag ik je of je grootmoeder fietst?') om aan te geven dat iemand zich met zijn eigen zaken moet bemoeien. Overigens zijn er tegenwoordig zoveel oma's die fietsen - ook in Frankrijk - dat deze laatste uitdrukking steeds vaker wordt aangepast: ... fait du roller / du skate / du surf? ('...rolschaatst / skatet / surft?'). 

volgende keer

Komen we weer rond aan het eind van de maand of moeten we de broekriem aanhalen?

c'est dur de tondre un oeuf

van een kale kip kun je niet plukken
('het is moeilijk om een ei te scheren')

Hier hebben we in het Frans en in het Nederlands een kip-of-ei-kwestie: wij bekijken de kip, de Fransen het ei, maar de kaalheid komt overeen. De Franse uitdrukking is overigens op verschillende manieren te gebruiken. Je kunt ook zeggen on ne tond pas un oeuf ('een ei scheer je niet'), of chercher des poils sur un oeuf ('haar zoeken op een ei'), of chercher à tondre un oeuf ('een ei proberen te scheren'). In de laatste twee gevallen wordt dus meer gefocust op de inhaligheid van de dader, terwijl onze uitdrukking het slachtoffer meer centraal stelt.

Iets anders nu. Nu we het toch over eieren hebben, is het misschien goed om ook het culinaire aspect van het ei eens te bekijken. Frankrijk blijft immers toeristenbestemming nummer 1 voor Nederlanders en hoe leg je dan uit hoe je je eitje wilt? Noteer dus even je voorkeur uit onderstaand lijstje:

un oeuf à la coque of un oeuf mollet - 'een zachtgekookt ei' (voor wie echt de fijne kneepjes wil weten: 3 minuten koken levert un oeuf à la coque op, even doorkoken tot het geel enigszins begint te stollen - mijn persoonlijke favoriet - geeft un oeuf mollet)

un oeuf dur - een hardgekookt ei

un oeuf brouillé - 'roerei'

des oeufs à la neige - 'gepocheerd eiwitschuim'

un oeuf sur le plat (˜au plat) - 'een spiegelei' (of... 'een vrouw met platte boezem')

Bon appétit!

volgende keer

Is mijn moeder jarig...

mettre tous ses oeufs dans le même panier

alles op één kaart zetten
('al zijn eieren in hetzelfde mandje leggen')

Joyeuses Pâques! Een goed advies voor iedereen die nu eieren gaat zoeken: leg ze niet allemaal in hetzelfde mandje. Als je je evenwicht verliest, ben je ze allemaal kwijt. Er is weleens geopperd dat de uitdrukking zoals die in het Frans gesteld wordt, afkomstig is uit Cervantes' Don Quichotte, maar het lijkt erop dat de uitdrukking al eerder bestond in het boerenleven.

Er bestaat in het Frans - net als in het Nederlands - nog een andere uitdrukking die betrekking heeft op de breekbaarheid van eieren: marcher sur des oeufs ('op eieren lopen').

Maar neem voor nu gewoon het advies van vandaag aan, anders heeft iemand vast nog wel een appeltje met je te schillen (avoir un oeuf à peler avec quelqu'un, 'met iemand een eitje te pellen hebben'). Quel oeuf! ('Wat een oen!')

volgende keer

is het nog steeds Pasen, dus nog meer eieren...

tuer la poule aux oeufs d'or

de kip met de gouden eieren slachten

Dit is nu eens echt een Franse uitdrukking, want hij is afkomstig uit een van de beroemde fabels van La Fontaine (1621-1695). In de overigens op de dichter Aesopus geïnspireerde fabel komt een vrek voor die een kip heeft die steeds gouden eieren legt. Denkend dat deze kip een schat in zijn binnenste verbergt, slacht hij hem en dan komt hij erachter dat de kip niets anders verbergt dan een gewone kip. Had hij hem in leven gelaten, dan had hij zich nog iedere dag kunnen verrijken. Voor wie de originele fabel nog eens in zijn geheel wil beluisteren, zie hier een filmpje:

volgende keer...
is het Eerste Paasdag, dus gaan we nog even verder met eieren...

les drapeaux en berne

stadhuis Rotterdam 24 maart 2016

de vlaggen halfstok

de Erasmusbrug 23 maart 2016

Gisteren hingen in Rotterdam overal Belgische vlaggen halfstok uit eerbetoon voor de slachtoffers die gevallen zijn tijdens de terroristische aanslagen van 22 maart j.l. Waarom er de weken daarvoor geen Turkse vlaggen halfstok hingen, is niet duidelijk, maar daar gaat het nu niet over. De Franse uitdrukking laat zich niet vertalen... omdat hij uit het Nederlands afkomstig schijnt te zijn. Als er in andere talen Nederlandse woorden worden overgenomen, dan zijn die meestal uit de scheepvaart afkomstig (denk bijvoorbeeld aan het Franse bâbord en tribord voor 'bak- en stuurboord'), ook als deze woorden bij ons in onbruik zijn geraakt. Dat lijkt het geval te zijn voor en berne dat vroeger in de Nederlandse scheepvaart werd gebruikt in de betekenis van 'zoom, rand'. Vaak worden vlaggen die halfstok hangen inderdaad aan de rand vastgemaakt om te voorkomen dat ze gaan wapperen. In de Franse scheepvaart wordt overigens gesproken van drapeaux hissés à mi-drisse waarbij drisse 'hijstouw' betekent.

volgende keer

op Paaszaterdag alles over eieren...

je vous le donne en cent (en mille)

Je raadt het nooit...
('ik geef het u in honderd/duizend...)

... maar dit is alweer de honderdste post op dit blog, ons eerste jubileum dus als het ware. Vandaar dat ik vandaag wat uitdrukkingen bespreek met het woord cent ('honderd') erin. Je vous le donne en cent zeg je als je iemand iets laat raden, om aan te geven dat je niet verwacht dat de ander snel met het antwoord zal komen. Je zegt eigenlijk dat je de ander maar een kans van één op honderd geeft dat hij het zal raden. Inmiddels is de uitdrukking nog wat opgerekt: tegenwoordig is de kans al meestal geslonken tot één op de duizend. 

Nog enkele uitdrukkingen met het woord cent:

en un mot comme en cent (lett. 'in één woord als in honderd') - 'om een lang verhaal kort te maken'

il y a cent à parier contre un (lett. 'er zijn er honderd te verwedden tegen één') - ik durf er mijn hoofd onder te verwedden

faire les (quatre) cent(s) coups (lett. 'de (vier)honderd slagen maken') - erop los leven

faire les cent pas (lett. 'de honderd stappen zetten') - ijsberen

vous avez cent fois raison (lett. 'u hebt honderd keer gelijk') - u hebt helemaal gelijk

le cent (lett. 'de honderd') - kamertje honderd/de w.c. (op het platteland)

gagner des mille et des cents (lett. 'duizenden en honderden verdienen') - geld als water verdienen

une blague à cent balles (lett. 'een grap voor honderd (oude!) francs) - een goedkope grap.

volgende keer

Vandaag hangt hier overal de Belgische vlag halfstok in verband met de aanslagen in Brussel. Hoe zeg je 'halfstok' in het Frans?

À cheval donné on ne regarde pas la bride

Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken
('een gegeven paard moet je niet in de teugel/de mond/de tanden kijken')

Zo, leren we ook nog een woordje Spaans. De uitdrukking, die we in het Nederlands ook kennen, bestaat in het Frans in verschillende varianten. De bekendste zijn À cheval donné on ne regarde pas la bride / la bouche / les dents. De uitdrukking is al opgetekend in het middeleeuws Latijn: non oportet equi dentes inspicere donati. Toen het paard nog hét middel van vervoer bij uitstek was, was dit een geschenk van onschatbare waarde. Je moest de gever dus vooral zeer dankbaar zijn en niet gaan zeuren over de kwaliteit van de teugels of van het gebit (waaraan je zijn leeftijd en waarde kon schatten).

volgende keer

de honderdste bijdrage op dit blog!

passer du coq à l'âne

van de hak op de tak springen
('van de haan op de ezel overgaan')

Zowel in het Nederlands als in het Frans is de herkomst van deze uitdrukking helaas onduidelijk. Ons 'hak' schijnt ooit de aanduiding te zijn geweest voor een soort kromme tak, dus dan zou de uitdrukking feitelijk betekenen 'van tak naar tak springen' en dan zie je uiteraard meteen een vogeltje voor je dat schijnbaar willekeurig van de ene naar de andere tak springt. Plausibele verklaring. Maar nu de Franse haan en ezel... We weten in ieder geval dat de uitdrukking al in de veertiende eeuw gebezigd werd en in die tijd werd er in het Frans ook al 'gesprongen'. Tot in de dertiende eeuw werd het woord âne ook gebruikt in de betekenis van cane ('vrouwtjeseend') en daarmee heb je in ieder geval twee vogels met een soortoverschrijdende verhouding, maar overtuigend is de verklaring geenszins...

volgende keer

Moet je in het Frans een gegeven paard ook niet in de bek kijken?

c'est le jour et la nuit

het is een verschil van dag en nacht
('het is de dag en de nacht')

Op het eerste gezicht lijkt het misschien een mooie impressie van een huis in de schemering, maar als je beter kijkt, zie je dat er iets niet klopt, zoals in de meeste schilderijen van René Magritte: het is namelijk dag en nacht tegelijk. Vandaag (nou ja, eigenlijk gisteren...) is het de eerste equinox (nachtevening): de dag waarop op alle plekken op aarde dag en nacht even lang zijn. 

Aangezien de uitdrukking geen verdere uitleg nodig heeft, hier nog enkele Franse uitdrukkingen met jour en nuit. Zo kunnen de Fransen, om aan te geven dat je 's nachts de dingen minder goed kunt onderscheiden, zeggen: La nuit, tous les chats sont gris ('s nachts zijn alle katten grijs') en heet een nachtbraker un oiseau de nuit. Eerder in dit blog behandelde ik al de uitdrukking passer une nuit blanche (lett. 'een witte nacht doorbrengen', een hele nacht niet slapen). Als het net licht begint te worden, heet dat in het Frans au point du jour (niet van point = 'punt', maar van het werkwoord poindre = 'te voorschijn komen'). 'Het daglicht zien' in de zin van 'ontstaan, geboren worden' is in het Frans voir le jour. Vivre au jour le jour betekent 'van dag tot dag leven', zonder je om de toekomst te bekommeren. En zo zijn er nog legio andere uitdrukkingen, die we in de toekomst wellicht nog aan de orde (à l'ordre du jour) zullen stellen. 

volgende keer

Hoe spring je in het Frans van de hak op de tak?

toucher du bois

even afkloppen
('hout aanraken')

Het hoeft natuurlijk niet op deze manier - in veel gevallen maken de Fransen ook een klopgebaar - maar de Franse uitdrukking laat wel andere mogelijkheden open. Vandaag is het Internationale Geluksdag en hoewel dat natuurlijk eigenlijk over Geluk met een grote G gaat, leek het me een mooie gelegenheid om eens te kijken naar Franse bijgelovige rituelen om het geluk af te zweren. Veel van die rituelen zijn uiteraard niet beperkt tot de Franse cultuur. Ook wij kloppen af en moeten dan wel echt, ongeverfd hout in onze directe nabijheid hebben. Dit afkloppen schijnt al terug te gaan tot de tijd van de oude Perzen en Egyptenaren. Het aanraken van hout bracht de Perzen onder de bescherming van Atar, godin van het vuur. De Egyptenaren dachten dat hout een weldadige vorm van magnetisme verspreidde. In de Middeleeuwen werd er een christelijke draai gegeven aan deze vorm van bijgeloof: Christus was immers aan een houten kruis genageld en door hout aan te raken kon je bidden om bescherming tegen tegenspoed.

Tenslotte nog enkele porte-bonheur ('geluksbrengers') die ik in het Franse taalgebied heb aangetroffen:

croiser les doigts ('de vingers kruisen'): al voor de tijd van het christendom een symbool van een magisch verbond.

la trèfle à quatre feuilles ('het klavertje vier'): vanwege de zeldzaamheid ervan. De vier blaadjes zeggen overigens in volgorde van aflopende grootte iets over succes, hoop, liefde en goed geluk.

la main de Fatma ('de hand van Fatima': de hand van de dochter van Mohammed, meestal gedragen als amulet, het zijn in feite twee handen op elkaar, waarbij de ene voor hoop en de andere voor bescherming staat)

le fer à cheval ('het hoefijzer'): hoefsmeden werden ooit een beetje gezien als magiërs, omdat ze met vuur en ijzer werkten. Je moet het hoefijzer wel aan de muur of boven een deur hangen en dan kan het je behalve geluk ook rijkdom opleveren...

marcher du pied gauche dans une crotte de chien ('met je linkervoet in een hondendrol trappen'): je moet dus niet met je linkerbeen uit bed stappen, tenzij er een verse hondendrol ligt... Je linkerbeen is symbool van verraad en bedrog. Door daarmee in een drol te stappen, beledig je als het ware het kwaad. Maar het mag natuurlijk niet met opzet gebeuren...

une coccinelle ('een lieveheersbeestje'): het beestje moet wel spontaan op je hand landen of ervan wegvliegen om te weten dat een project binnenkort goed zal slagen. 

voir une araignée ('een spin zien'): voir une araignée du midi: profit, voir une araignée du soir: espoir (''s middags een spin zien geeft winst, 's avonds een spin zien geeft hoop')

pièce de monnaie trouée ('muntstuk met een gat erin'): als iemand je een munt geeft met een gat erin, geeft dat geluk. Helaas gaat het niet op als je er zelf een vindt of koopt.

toucher le pompon d'un marin ('de roos van een matroos aanraken'): dit klinkt bijna vulgair, maar het gaat om de rode knop die bovenop een Franse mariniersbaret zit. Tja, de kans dat je daaraan toe komt...

casser du verre blanc (lett. 'wit glas breken', maar verre blanc staat voor ongekleurd glas): zolang het maar niet om een spiegel gaat, want dat brengt zeven jaren ongeluk

le muguet ('lelietje-van-dalen'): deze klokvormige witte bloemetjes zouden ontstaan zijn toen Maria huilde aan de voet van het kruis. Op 1 mei geven Fransen elkaar deze bloemetjes cadeau om elkaar geluk toe te wensen.

s'embrasser sous le gui ('elkaar kussen onder de maretak (mistletoe)'): maar dat moet dan wel gebeuren als de klok op 31 december 12 uur slaat en het verzekert het koppel van een jaarlang duurzame liefde.

voir une étoile filante ('een vallende ster zien'): dan moet je wel tegelijkertijd een wens doen die je niet mag uitspreken.

jeter une pièce dans une fontaine ('een munt in een fontein gooien'): dateert uit de Oudheid waarin aan doden een munt werd meegegeven om de veerman te betalen voor de overtocht naar het hiernamaals.

(met dank aan www.aufeminin.com)

volgende keer

Op 21 maart (hoewel dit jaar - zoals vaker - is het al vandaag zo ver) is het equinox: nachtevening. Op de hele aarde duren dag en nacht even lang...

avoir un verre dans le nez

een stuk in je kraag hebben
('een glas in de neus hebben')

Dat een glas verwijst naar de inhoud ervan - een stijlfiguur met de mooie naam 'metonymia' - zal voor iedereen duidelijk zijn. Ons Nederlandse 'stuk' is wat dat betreft wat mysterieuzer. Daarvoor moet je wat verder terug in de tijd gaan en weten dat 'stuk' staat voor een vat alcoholische drank. De kraag was vroeger een aanduiding voor de hals of de keel.

De neus (je hoort in Nederland trouwens ook wel eens de variant 'een stuk in je neus hebben') wordt algemeen beschouwd als een lichaamsdeel waaraan al snel de staat van dronkenschap valt af te lezen. Zoals je op de plaatjes kunt zien, hoeft een Fransman niet eens woorden te gebruiken...

volgende keer

is het internationale geluksdag.

se faire rouler dans la farine

zich laten besodemieteren
('zich in het meel laten rollen')

Gisteren werd het Brabants worstenbroodje - terecht overigens - bijgeschreven op de lijst van het Nederlands immaterieel cultureel erfgoed. Daarom leek me een uitdrukking waarin iets in deeg werd gedraaid, wel op zijn plaats, al wens ik natuurlijk niemand toe om als gehakt in een broodje te worden verwerkt. Je voelt wel meteen aan hoe onaangenaam het moet zijn om op deze manier behandeld te worden. De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en is misschien inderdaad een beeldende uitbreiding van het werkwoord rouler ('rollen', je me suis fait rouler, 'ik ben besodemieterd'), waarbij het meel dan zou staan voor de bedrieglijke argumenten. 

Er wordt ook wel een andere, niet-culinaire verklaring aangevoerd en die zou komen uit het domein van het theater. Lang geleden maakten acteurs zich namelijk op met meel om onherkenbaar te zijn en zo mensen te kunnen bedriegen.

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans dat iemand een stuk in zijn kraag heeft en hoe kun je dat laten zien zonder woorden?

tomber dans les pommes

flauwvallen
('in de appelen vallen')

Waarom valt iemand die flauwvalt, in de appelen? Waarom kunnen we in Nederland last krijgen van een appelflauwte? Op het eerste gezicht zou je zeggen dat beide uitdrukkingen iets met elkaar te maken hebben, maar dat schijnt bij nadere bestudering toch niet het geval te zijn. Voor de Nederlandse uitdrukking (die trouwens niet precies hetzelfde betekent: het gaat hier eerder om een lichte flauwte, je wat draaierig voelen of zelfs een nepflauwte) worden verschillende verklaringen aangevoerd. Het Genootschap Onze Taal meldt dat de uitdrukking al is opgetekend in de achttiende eeuw en dat er aanvankelijk waarschijnlijk mee bedoeld werd dat de flauwte zo weinig voorstelde dat die door het eten van een appel al verholpen zou zijn. Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands suggereert dat het ook wel eens een verbastering zou kunnen zijn van het woord 'apoplexie' ('beroerte, hersenbloeding') omdat ook in de Engelse volkstaal wel werd gesproken van 'appleplexie'. 

Maar dan nu naar de Franse uitdrukking. Ook daar wordt wel gesuggereerd dat er sprake is van een verbastering, in dit geval door de klankovereenkomst tussen pommes ('appelen') en se pâmer ('flauwvallen' nu nog bekend in de uitdrukking tomber en pâmoison) maar dat werkwoord wordt al sinds de vijftiende eeuw niet meer in deze betekenis gebruikt. Waarschijnlijker is dan ook dat het een afgeleide is van een door George Sand in de negentiende eeuw opgetekende uitdrukking être dans les pommes cuites ('in de gekookte appelen zijn'), die betekende dat je ernstig vermoeid was, net zoals je in het Frans kunt zeggen être cuit ('gaar zijn'). Veel onzekerheden dus, maar de aanwezigheid van appels in zowel de Nederlandse als de Franse uitdrukking lijkt dus te berusten op toeval.

volgende keer

bekijken we hoe je iemand in het Frans kunt besodemieteren.

qui va à la chasse perd sa place

Opgestaan is plaats vergaan
('wie gaat jagen, verliest zijn plaats')

In beide talen wordt een rijmpje gebruikt om mensen op het hart te drukken niet zomaar van je plaats te gaan. Grote kans dat je er iemand anders vindt als je terugkomt... Had je maar moeten blijven zitten. Ik heb me laten vertellen dat sommigen in Frankrijk de uitdrukking nog aanvullen met et qui y revient, y trouve son chien ('en wie er weer terugkomt, treft er zijn hond aan')... of zijn kat, zoals op het plaatje. Weer een ander beweert dat het in de uitdrukking niet om de jacht gaat, maar om het toilet. Je zou dan la chasse moeten lezen als la chasse d'eau (de WC-doortrekker), maar ja, dan zou je eigenlijk moeten zeggen: Qui tire à la chasse... ('wie de W.C. doortrekt...'), dus misschien is deze verklaring toch minder plausibel. Een taalliefhebber uit Ottawa (Canada) beweert dat de uitdrukking teruggaat op een Zwitsers politicus die in 1854 niet herkozen werd, omdat hij toen er getouwtrekt (of is het toch touwgetrokken?) werd tussen radicalen en conservatieven en hij daarbij niet aanwezig was - hij was even jagen - hij de belangrijke post uiteindelijk aan zijn neus voorbij zag gaan. 

volgende keer

Hoe val je flauw in het Frans?

se retourner comme une crêpe

als een blad aan de boom omslaan
(lett. 'omdraaien als een flensje')

Ja, daar hebben we weer een culinaire uitdrukking te pakken. Iemand die van het ene op het andere moment van mening verandert, is in het Frans zo wendbaar als een flensje dat in de pan wordt omgekeerd. Er bestaat ook een andere uitdrukking in het Frans, die niet uit het culinaire repertoire afkomstig is, maar uit de mode, een ander gevoelig gebied voor de Fransen. Zo kun je in het Frans zeggen dat iemand change d'avis comme il change de chemise ('van mening verandert zoals hij van shirt wisselt') en uit hetzelfde domein: il retourne sa veste ('hij draait zijn jasje binnenstebuiten'). Om nog even terug te komen op onze pannenkoeken: dezelfde uitdrukking kan ook niet wederkerend gebruikt worden: retourner quelqu'un comme une crêpe ('iemand als een flensje omdraaien'). Dat kan betekenen dat je iemand anders plotseling van mening laat veranderen, maar het kan ook een agressievere betekenis hebben, nl. iemand tegen de grond slaan. Het slachtoffer in kwestie tombe comme une crêpe ('valt als een pannenkoek') en als het een beetje tegenzit s'aplatit comme une crêpe ('wordt geplet als een pannenkoek'). Zo plat als een dubbeltje?

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans: "Opgestaan is plaats vergaan?"

les doigts dans le nez

met twee vingers in je neus 
('met de vingers in de neus')

Morgen volgen mijn examenklassen een vertaalworkshop over Cyrano de Bergerac, de beroemde dichtende vechtersbaas met een prominente neus. We hebben de belangrijkste scènes samen uitgespit en de leerlingen hebben al veel voorwerk gedaan, dus als het een beetje meezit, zouden ze het morgen 'met twee vingers in de neus' moeten kunnen doen, zoals de persoon op het plaatje het eindexamen (le bac) denkt te doorlopen. Maar waar komt deze uitdrukking eigenlijk vandaan? Welnu, hij is voor het eerst opgetekend in 1912, toen er bij de paardenraces over een jockey werd vermeld dat hij 'eerste was geworden met de vingers in zijn neus'. Kennelijk was het voor hem zo'n makkie dat hij zich niet eens voor de volle honderd procent op de wedstrijd hoefde te concentreren, maar zelfs de tijd vond om als een zorgeloze peuter zijn vingers in zijn neus te steken. 

Natuurlijk hoop ik van harte dat de vertaalworkshops morgen harmonieus verlopen en dat de leerlingen travaillent sans lever le nez ('zich door niets en niemand van hun werk laten afhouden', lett. 'werken zonder hun neus op te steken') en dat ze het onderling niet zo oneens worden dat la moutarde leur monte au nez ('witheet worden', lett. 'de mosterd hun naar de neus stijgt') en ze se bouffent le nez ('elkaar in de haren vliegen', lett. 'elkaars neus opeten'). Liever constateer ik dat ze ont le nez creux ('er een fijne neus voor (blijken te) hebben', lett. 'een holle neus hebben'). 

Je ziet wel dat het repertoire van uitdrukkingen met de neus bijna onuitputtelijk is, want ik heb hier nog maar een tipje van de sluier opgelicht. Edmond Rostand, de schrijver van het toneelstuk Cyrano de Bergerac heeft hier dan ook dankbaar uit geput, zoals de leerlingen inmiddels hebben kunnen constateren. Nu maar hopen dat morgen niemand tord le nez ('zijn neus optrekt, ontevreden is').

volgende keer

houd ik me aan mijn belofte en bekijken we hoe je in het Frans als een blad aan de boom omslaat...

se battre comme des chiffonniers

als viswijven tegen elkaar tekeergaan
(lett. 'vechten als voddenrapers')

Een van mijn leerlingen wilde weten hoe je in het Frans iemand uitmaakt voor 'viswijf'. Laten we maar hopen dat dat niet was om het tegen een van zijn klasgenoten in te zetten... Het antwoord is echter niet eenduidig. Een 'viswijf' laat zich in het Frans het best vertalen als poissarde, de vulgaire variant van poissonnière ('visvrouw, visverkoopster'). Met het achtervoegsel -ard kun je aan woorden namelijk een pejoratieve (slechte) betekenis geven. Denk aan woorden als bâtard ('bastaard'), bavard ('kletsmeier'), ringard ('kluns'). Bij het woord poissonnière denkt een Fransman aan de professionele activiteit die zij verricht (vis verkopen), bij het woord poissarde doemt al snel het beeld op van een ongemanierd, niet op haar mondje gevallen viswijf en je kunt dus ook in het Frans zeggen: Elle a le ton, les manières, la voix d'une poissarde ('Zij heeft de toon, de manieren, de stem van een viswijf'). Maar onze uitdrukking 'schelden/tekeergaan/vechten als viswijven' heeft in het Frans betrekking op een andere, inmiddels verdwenen beroepsgroep, die van de voddenrapers, de chiffonniers. 

 Vroeger liepen deze voddenrapers met hun karren door de straten van steden en dorpen om oude lappen te verzamelen die konden worden gerycled tot papier. Omdat deze mensen voor hun levensonderhoud volledig afhankelijk waren van de opbrengst van dit werk en er veel kapers op de kust waren, verdedigden zij hun handel met hand en tand en daarbij wilden ze met elkaar nog wel eens op de vuist gaan en sloegen zij regelmatig onkuise taal uit, zoals ook moge blijken uit dit oude kleurprentje dat je kon krijgen bij chocolade van een gerenommeerd merk.

volgende keer

Wij kunnen soms als een blad aan een boom omslaan. Maar hoe doe je dat op zijn Frans?

mon oeil!

ja ja! / kom nou! / je kan me wat! / maak dat de kat wijs!
('mijn oog')

Er bestaan ook uitdrukkingen die je niet eens uit hoeft te spreken. Een gebaar volstaat. Als je een Fransman met zijn wijsvinger zijn rechterooglid naar beneden ziet trekken, terwijl hij zijn ogen opengesperd houdt, dan weet je dat hij geen geloof hecht aan wat je zojuist gezegd hebt. 

De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en schijnt een verkorte versie te zijn van Il n'y en a pas plus que mon oeil, dat zoiets betekent als dat iets wat je met je oog niet kunt waarnemen, ook niet waar kan zijn. De uitdrukking en het gebaar worden ook vaak gebruikt om te zeggen dat iets niet gaat gebeuren. 'Ammehoela', dus...

volgende keer

een van mijn leerlingen vroeg zich af of Frankrijk ook viswijven kende...

mettre les pieds dans le plat

tekeergaan als een olifant in een porseleinkast / met de botte bijl hakken
('je voeten in het eten zetten')

Ja, ze ziet het maar weer: waar wij Nederlanders het meest bezorgd zijn om onze spulletjes en het als een waar schrikbeeld zien dat een olifant met enkele ongecontroleerde bewegingen ons porseleinen serviesgoed aan diggelen gooit, daar maakt de Fransman zich veel bezorgder om de inhoud van dat serviesgoed, inderdaad zijn met alle zorg klaargemaakte eten. De taal verraadt toch altijd weer de cultuur en het is dus weer eens duidelijk hoe het culinaire een centrale plaats inneemt in de Franse cultuur. Het is voor een Fransman gewoon niet voor te stellen dat iemand zo'n grove belediging zou durven maken.

Of zit het wellicht toch anders? Volgens een Franse deskundige zou de uitdrukking van oorsprong namelijk niets met de Franse keuken te maken hebben, maar met Provençaalse plasjes... Dat vereist enige uitleg. Hij wijst erop dat het woord plat in het Provençaals een aanduiding is voor ondiepe wateren, net als gaffe (in officieel Frans gué). Dat woord gaffe betekent in het Frans 'een blunder'. En volgens de deskundige zou je een iemand die een blunder slaat, te vergelijken zijn met iemand die in een ondiep watertje rond gaat lopen en daarmee modder en water gaat vermengen, heel onhandig, net als iemand die op onhandige wijze kwesties aan de orde stelt die hij beter onbesproken had kunnen laten. 

De verklaring is op zich plausibel, maar aangezien het woord plat in het Frans toch automatisch de betekenis 'gerecht, bord eten' oproept en slechts weinigen op de hoogte zullen zijn van de Provençaalse betekenis van het woord, is het logisch dat deze uitdrukking uit het begin van de negentiende eeuw al snel het culinaire beeld heeft opgeroepen dat voor de gemiddelde Fransman oneindig onvergeeflijker is dan een beetje rondploeteren in een plas water...

volgende keer

een uitdrukking die je niet eens hoeft uit te spreken. Een gebaar volstaat...

la femme de César ne doit pas être soupçonnée

hooggeplaatste personen moeten boven iedere verdenking staan / hoge bomen vangen veel wind
('de vrouw van Caesar mag niet verdacht worden')

Gisteren, toen we op Internationale Vrouwendag de seksistische uitdrukking Cherchez la femme! ('als er iets helemaal fout gaat, dan moet daar wel een vrouw voor verantwoordelijk zijn') behandelden, vroegen we ons af of er ook vrouwen waren die niet beschuldigd werden. Nou, er is in ieder geval één uitdrukking die in die richting lijkt te gaan: la femme de César ne doit pas être soupçonnée. Het dekt misschien niet helemaal de lading, maar onze uitdrukking 'hoge bomen vangen veel wind' komt wel dicht in de buurt. Mensen met een grote reputatie hebben ook een grote verantwoordelijkheid, en moeten dus boven iedere verdenking staan. Volgens Plutarchus zou Julius Caesar dit gezegd hebben toen hij zijn derde vrouw Pompeia de laan uitstuurde, toen zij ervan beschuldigd werd illegale relaties te onderhouden met Clodius. Ook al waren deze aantijgingen helemaal niet bewezen, het feit dat zij zich zo dicht bij het centrum van de macht bevond, was genoeg om haar weg te sturen. Mensen met een dergelijke statuur moeten immers boven iedere verdenking staan, anders zijn ze aangeschoten wild. Ze kunnen dus beter de eer aan zichzelf houden. Bij nader inzien is het dus helemaal geen vrouwvriendelijke uitdrukking...

volgende keer

bekijken we hoe je in het Frans tekeergaat als een olifant in de porseleinkast.

cherchez la femme

Cherchez la femme!
('zoek de vrouw')

Zolang deze uitdrukking nog gebruikt wordt, zal de dag van vandaag, Internationale Vrouwendag, geen overbodige luxe zijn. Er is bij mijn weten geen Nederlandse vertaling voor deze seksistische uitdrukking. Dit kan worden gezegd (door mannen uiteraard) als er plotseling iets onaangenaams gebeurt en er volgens de spreker dus wel een vrouw moet zijn die hier op de een of andere manier verantwoordelijk voor is. Vind haar, en je kent de oorsprong van het probleem. De beroemde toneelschrijver Corneille zei al L'amour rend aveugle, désamour rend lucide ('Liefde maakt blind, het einde van de liefde maakt dat je de dingen helder onder ogen ziet'), maar het lijkt erop dat de meest seksistische Franse uitdrukking afkomstig is uit het werk Les Mohicans de Paris van de negentiende-eeuwse schrijver Alexandre Dumas (van o.a. Les trois mousquetaires en Le comte de Montechristo) waarin hij de politie-inspecteur Joseph Fouch laat zeggen: « il y a une femme dans toutes les affaires; aussitôt qu’on me fait un rapport, je dis: "Cherchez la femme". » ('Er zit een vrouw in alle zaken, zodra iemand een rapport voor me opstelt, zeg ik: 'Zoek de vrouw'').

volgende keer

worden alle vrouwen overal maar van beschuldigd, of bestaan er ook uitzonderingen?

laver son linge sale en famille

problemen binnenskamers houden
('zijn vuile was in het gezin wassen')

Natuurlijk kennen wij deze uitdrukking ook, maar dan juist in de tegengestelde betekenis: 'de vuile was buiten hangen'. In het Frans zeg je dan laver son linge sale en public. Dat was vroeger overigens de normale gang van zaken. In de tijd voor de uitvinding van de wasmachine ging men naar het lavoir, een openbare wasplaats waar alle vrouwen uit de buurt hun was kwamen doen en waar natuurlijk ook de laatste roddels uitgewisseld werden. Het was ook een uitstekende gelegenheid om het te hebben over onenigheid in de familie of over bepaalde familiegeheimen, kortom om 'de vuile was buiten te hangen'. Het lijkt er dus niet op dat de vrouwen zich gêneerden voor de vuile was die ze in de wasplaats wel moesten etaleren, maar om het feit dat er gemakkelijk geheimen gedeeld werden. Wilde je iets absoluut geheim houden, dan kon je je 'vuile was' dus figuurlijk beter binnenhuis houden.

volgende keer

is het Internationale Vrouwendag. Inmiddels zijn het toch niet alleen meer vrouwen die de was doen?

je m'en fous

Dat kan me niet schelen
(op het plaatje: 'Geloof wat je wilt, het kan me niet schelen')

Dit is misschien een van de meest gehoorde uitdrukkingen in het Frans, met een van de meest gebruikte - en in betekenis afgezwakte - werkwoorden. Er bestaan ontzettend veel uitdrukkingen met het werkwoord foutre dat van oorsprong 'neuken' betekende, maar nu zoiets als 'stoppen, doen, geven'. Het heeft een iets nettere variant fiche (Je m'en fiche, etc.), maar foutre is de meest gehoorde. Er zijn minstens evenveel uitdrukkingen met foutre als met het eerder behandelde merde ('stront'). Een greep uit het repertoire: Je n'ai rien à foutre ('ik heb niets te doen'), Fous-moi la paix! ('Laat me met rust!') Sinon, je te fous une baffe! ('Anders krijg je een dreun!'). Vaak spreekt er enige frustratie uit dit werkwoord: Où as-tu fout les clés? ('Waar heb je verdomme de sleutels gelaten?') O, je les ai foutues au panier / en l'air ('Oh, die heb ik weggegooid' lett. 'in het mandje / in de lucht gegooid'). Je kunt ook iemand foutre à la porte ('de deur uitgooien' of 'ontslaan'). Se foutre de quelqu'un betekent 'iemand belachelijk maken' of 'iemand afzetten/bedriegen'. Als je tegen iemand zegt Fous le camp! (lett. 'Ruim (neuk) het veld!') vraag je hem om op te donderen. Als je schijt aan iemand hebt, kun je zeggen Je me fous de ta gueule! (gueule = 'muil, gezicht'). Tamelijk grof is Va te faire foutre! ('Krijg de kolere! / Val dood!' lett. 'ga je laten neuken'). Als iets of iemand 'naar de kloten' is, is het foutu. Als je mal foutu bent, voel je je beroerd. Ben je daarentegen bien foutu, dan ben je een lekker stuk. Ce foutu de in combinatie met een zelfstandig naamwoord betekent zoiets als in het Engels fucking en het Nederlandse voorvoegsel 'klote-'. Er zijn zelfs twee zelfstandige naamwoorden afgeleid van dit vruchtbare woord: un foutoir dat 'rotzooi' of 'zwijnenstal' betekent, en foutaise ('kleinigheid'). Als je iemand hoort zeggen Ce n'est pas de la foutaise! dan 'is het geen kattenpis'...

volgende keer

Hoe houd je in het Frans problemen binnenskamers?

en mettre sa tête à couper

er je hand voor in het vuur steken
('er je hoofd voor op het hakblok leggen')

Gisteren bespraken we nog de uitdrukking avoir la tête sur les épaules ('het hoofd op de schouders hebben': 'met beide benen op de grond staan') en opperde ik de stelling dat de Franse geschiedenis hier misschien iets mee te maken had. Bij onthoofdingen denken we nu automatisch aan IS/Daesh, maar ruim tweehonderd jaar geleden werd deze praktijk hier dichter bij huis zeer enthousiast gebezigd. Sinds de invoering van de guillotine werden er in Frankrijk maar liefst 40.000 mensen onthoofd, met als dieptepunt de 'septembermoorden': tussen 2 en 6 september 1792 werden in vier dagen maar liefst 1.100 hoofden van de romp gescheiden. Op het plaatje zien we Lodewijk XVI tegen zijn echtgenote zeggen: 'Ik zeg het u, Marie-Antoinette, tijdens mijn regeerperiode zal er nooit een revolu...' Verder zal hij niet komen. 

Terug naar de uitdrukking. Het heeft er alle schijn van dat de uitdrukking een (misschien inderdaad door de Franse Revolutie geïnspireerde) variant is van de alom in Europa gebruikelijke uitdrukking en mettre sa main au feu ('er je hand voor in het vuur steken'), die al dateert uit de Middeleeuwen. In die tijd bestonden namelijk de godsgerichten (les jugements de Dieu), zogenaamd onfeilbare middelen om te bepalen of iemand de waarheid sprak: zo kon je een vermeend misdadiger onderdompelen in kokend water. Overleefde hij het, dan had God zich over hem ontfermd en was hij dus kennelijk onschuldig. Een ander middel was de 'vuurproef', waarbij de beschuldigde een in het vuur roodgloeiend gemaakte staaf ijzer in zijn hand moest houden. Als de hand in minder dan drie dagen genas, werd je onschuldig bevonden. Tegenwoordig kunnen we gemakkelijk zeggen dat we ergens onze hand voor in het vuur willen steken, omdat we weten dat ons deze beproeving zeker bespaard zal blijven...

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans dat iets geen kattenpis is?

avoir la tête sur les épaules

met beide benen op de grond staan
('het hoofd op de schouders hebben')

Het wordt wel eens gezegd dat de Fransen tamelijk cerebraal zijn ingesteld, terwijl wij Nederlanders meer down-to-earth zijn. Dat blijkt dan misschien ook wel uit de manier hoe we deze eigenschap in een uitdrukking vervatten: wij staan met beide benen op de grond, terwijl de Fransen hun hoofd goed op hun schouders verankerd voelen. Zou de guillotine van de Franse Revolutie hier misschien nog een rol in gespeeld hebben? Of de Parijse martelaar Saint-Denis, die door de Romeinen onthoofd werd en vervolgens dat hoofd oppakte en stevig op zijn schouders zette om meteen zes kilometer naar het noorden te lopen (naar het huidige Saint-Denis) en alleen halverwege zijn hoofd nog even te wassen op het hoogste punt, de berg die vervolgens de Martelaarsberg werd genoemd (Montmartre)? 

Van iemand die uit zijn evenwicht raakt, kan trouwens in het Frans ook het tegengestelde worden gezegd: perdre la tête (lett. 'het hoofd verliezen', gek worden, in paniek raken). 

volgende keer

gaan we nog even verder met de erfenis van de guillotine...

se marrer (rire/se tordre) comme une baleine

zich een bult/een aap/een kriek/dood lachen / in een deuk liggen
('lett.  lachen als een walvis')

Als je alle varianten bekijkt, zijn wij een goedlachs volkje. We zijn zelfs bereid om te lachen tot we erbij neervallen. In ieder geval zijn we niet meer in staat een normale positie aan te houden en als we het dan toch met een dier vergelijken, dan komt een aap het eerst in ons op. Die bult en die deuk is misschien nog wel terug te vinden in het Franse se tordre ('draaien, wringen, ombuigen'), maar de dierkeuze is wel opmerkelijk. Je dacht misschien eerst aan een koe (la vache qui rit), maar nee... een walvis. Lachen walvissen? Als je ze hoort, denk je eerder aan huilen dan aan lachen. Zit het hem misschien gewoon in de omvang van het dier? Want laten we eerlijk zijn, als dit zoogdier begint te schokken van het lachen, dan veroorzaakt dat natuurlijk een grotere schokgolf dan wanneer een koe of een aap lacht. Het zal hem inderdaad wel in de omvang zitten, maar dan misschien bij het idee dat de walvis zijn mond opendoet onder het lachen. Een grotere mond vol... baleinen is natuurlijk niet denkbaar. Maar het blijft merkwaardig...

volgende keer

blijven we met beide benen op de grond staan

une hirondelle ne fait pas le printemps

'We zijn er weer! Leve de lente!!!'

één zwaluw maakt nog geen zomer
(lett. 'één zwaluw maakt geen lente')

Zegt dit misschien iets over ons koele Nederlandse weer: dat bij ons de lente eigenlijk nauwelijks de moeite van het vermelden waard is? Feit is in ieder geval dat deze uitdrukking in vrijwel alle Europese talen bestaat, maar dat hij in noordelijke landen betrekking heeft op de zomer ('één zwaluw maakt nog geen zomer', 'one swallow doesn't make a summer', eine Schwalbe macht noch keinen Sommer'), in plaats van de lente zoals rond de Middellandse Zee ('une hirondelle ne fait pas le printemps', 'una rondina non fa primavera', en het geldt trouwens ook voor landen met een hele koude winter, zoals Rusland en Polen). Als je er iets langer over nadenkt, is dit inderdaad logisch, want zwaluwen zijn trekvogels die in het najaar in de richting van Afrika trekken, om in maart/april weer in Zuid-Europa te verschijnen. Het Noorden moet iets langer wachten...

Maar niets is met zekerheid te voorspellen met deze vogels: zwaluwen zijn niet onfeilbaar en er kan er wel eens een te vroeg terugkomen. En ook al is het volgens de kalender lente (of zomer), dat wil nog niet altijd zeggen dat het weer zich daaraan aanpast. Bovendien zijn er ook nog zwaluwen die zo verzwakt zijn dat ze niet kunnen trekken en dus langer achterblijven, of helemaal niet terugkomen. Dus bewijst het verschijnen van één enkele zwaluw nog niets...

volgende keer

Wij kunnen ons een bult lachen, of een aap, of een kriek... Hoe manifesteert zich een Franse lach?

les giboulées de mars

maartse buien

Het is vandaag 1 maart: het begin van de meteorologische lente. Maar dat voorjaar gaat meestal niet overtuigend van start. 'Maart roert zijn staart' zegt een Nederlands gezegde. Heerlijk zachte dagen met een mooi voorjaarszonnetje worden afgewisseld met vervaarlijke 'maartse buien'. Op het plaatje hiernaast zie je een definitie van het Franse begrip giboulée (de mars): 'plotselinge regen, geassocieerd met de maand maart'. Het gaat hierbij vaak om hagelbuien en 'gemengde buien': buien waarin regen overgaat in natte sneeuw (neige fondante) of hagel (grêle, grêlons 'hagelstenen'). Op het plaatje hierboven wordt nog een beetje vrij geassocieerd met de woorden giboulées de mars. Allereerst zien we de oorlogsgod Mars (in het Frans zijn de woorden voor 'maart' en 'Mars' precies dezelfde) die opmerkt: 'Ik zie het verband met mij niet, hoor.' Daarnaast zien we een regen van marsrepen met de bekende Franse reclameslogan Mars, et ça repart! ('Neem een Mars, en je kunt er weer tegenaan'). Tenslotte zien we de planeet Mars met maartse buien ('toen er nog water was op de planeet').

volgende keer

blijven we nog even in lentesferen...