woensdag 30 november 2016

semer à tout vent

alom verspreiden
('in iedere wind zaaien')

Op alle edities van de beroemde Larousse-woordenboeken is een afbeelding te vinden van een jongedame die op een uitgebloeide paardenbloem (un pissenlit) blaast en zo de zaden ervan in alle richtingen verspreidt, uiteraard symbolisch voor het verspreiden van kennis naar iedereen die daar van wil profiteren. 
Misschien moet ik meteen iets zeggen over dat woord voor paardenbloem, dat klinkt als ons 'pissebed', maar toch een heel ander levend wezen aanduidt. Toch is de etymologie van beide woorden dezelfde: zowel aan het insect dat zich onder stoeptegels verbergt als aan de gele weidebloem werden in het verleden diuretische eigenschappen toegeschreven, m.a.w. je zou er goed van kunnen plassen, zo goed dat je er je eigen bed van ging bewateren, vandaar pisse-en-lit ('pis-in-bed'). Zou de geur van de paardenbloem daar ook aan hebben bijgedragen?

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je 'in de penarie' zit?

dinsdag 29 november 2016

à Dieu ne plaise

God verhoede
('dat het God niet behage')


Zondag won François Fillon (nee, niet die middeleeuwse schrijver-bandiet François Villon) de republikeinse voorverkiezingen in Frankrijk en daarmee is hij op rechts de officiële kandidaat bij de verkiezingen voor het presidentschap in april-mei volgend jaar. In zijn overwinningsspeech verwees hij naar de verwachting die veel commentatoren uitspreken, nl. dat hij het dan in de tweede ronde - à Dieu ne plaise - zal moeten opnemen tegen Marine Le Pen, de voorvrouw van het Front National. A Dieu ne plaise is een verkorting van het ook al verkorte Qu'il ne plaise à Dieu ('dat het God niet moge behagen') en is dus een wens om dreigend onheil af te wenden, zo van: 'Laten we hopen dat het zo ver niet zal komen.'

volgende keer
bespreken we de lijfspreuk van Larousse...


maandag 28 november 2016

tu te fous de ma gueule ?

denk je dat ik gek ben? / maak het nou!
('drijf je de spot met mijn bek?')

Dit is uiteraard geen uitdrukking om in te zetten in een chic, welopgevoed gezelschap. Van oorsprong betekent het werkwoord foutre laat ik het netjes zeggen: 'geslachtsgemeenschap hebben', maar inmiddels is die betekenis ver afgezakt naar 'doen' of 'geven': je n'ai rien à foutre betekent dus niets dat je 'niets te neuken hebt', maar gewoon 'niets te doen'. Se foutre de wordt gebruikt in de betekenis van 'de spot drijven met'.  Zo is ook het woord gueule eigenlijk een aanduiding voor een 'bek' van een dier, vandaar is het ook een metafoor geworden voor het gezicht van een mens en vandaar weer een metonymia (pars pro toto) voor de hele mens. In plaats van tu te fous de ma gueule kun je ook gewoon zeggen tu te fous de moi.

volgende keer
houden we het weer netjes, tenminste God verhoede dat we weer in zulke onbetamelijke taal vervallen...

zondag 27 november 2016

hoe vertaal je 'film' in het Frans?

cinéma, court-métrage, film, long-métrage, pellicule

Op het eerste gezicht denk je misschien dat het woord 'film' maar één ding kan betekenen, maar dat is niet zo. Van oorsprong betekent het woord 'film' 'een dun laagje' en in die betekenis gebruik je in het Frans ook het woord film. Dat woord kun je vervolgens net als in het Nederlands ook gebruiken om een 'rolprent' aan te duiden: Est-ce que tu as vu le dernier film de François Ozon ? 
Mijn leeftijdgenoten herinneren zich ook nog wel hoe we foto's maakten voor het digitale tijdperk. Dan moesten we een filmpje in het fototoestel plaatsen. Zo'n filmpje heet(te) in het Frans une pellicule, overigens een andere benaming voor 'dun laagje/velletje'. In wat formeler Frans kan pellicule ook gebruikt worden in de betekenis van 'film, rolprent'. Voor de begrippen 'korte film' en 'lange speelfilm' worden in het Frans overigens de aanduidingen court-métrage en long-métrage gebruikt. En als je 'naar de film gaat', dan ga je in het Frans au cinéma ('naar de bioscoop'). Dit laatste woord wordt ook gebruikt om de septième art ('de zevende kunst') aan te duiden, de filmkunst. Zo, en nu ga ik maar eens lekker een dagje genieten bij de IDFA in Amsterdam...

volgende keer
Hoe zeg je in het (straat)Frans: 'Denk je dat ik gek ben?

zaterdag 26 november 2016

un bon millésime

een goed jaar


Vandaag precies een jaar geleden postte ik aan het eind van een slapeloze nacht de eerste uitdrukking (passer une nuit blanche). Sindsdien hebben we hier inmiddels 296 uitdrukkingen besproken. Veel mensen om me heen dachten destijds dat ik het niet lang vol zou houden, maar we mogen wel constateren dat het een goed jaar is gebleken. Dat noem je dan niet une bonne année (dat is meer wat je elkaar op 1 januari toewenst), maar un bon millésime ('jaartal van vier cijfers'). De term is vooral in gebruik voor goede wijnjaren, maar wordt ook gebruikt voor bieren en sardines uit blik (!). Inmiddels kun je de term ook figuurlijk gebruiken. Laten we dus hopen dat ook 2017 een bon millésime pour les expressions françaises zal blijken.

volgende keer
Hoe vertaal je 'film' in het Frans?'

vrijdag 25 november 2016

laisser en plan

iets onafgemaakt laten liggen / iemand in de steek laten/laten staan/wachten
('als een aanplanting laten staan')

Eerst moeten we goed beseffen dat het plan in de uitdrukking niets te maken heeft met 'plan' of 'plattegrond', maar alles met een 'plant' of een 'stek'. Eeuwen geleden schreef men nog laisser en plant en tegenwoordig bestaat ook nog de zegswijze planter là met dezelfde betekenis als laisser en plan. Je moet dus denken aan een boer (of tuinder) die een gewas plant en zich vervolgens terugtrekt om de plant de tijd te geven om te groeien. De uitdrukking kan zowel betrekking hebben op dingen, die je dus onafgemaakt laat liggen (en daarbij zou je natuurlijk toch door de huidige schrijfwijze ook kunnen denken aan iets wat je in de 'plan-fase' laat, zonder het daadwerkelijk uit te voeren...) als op personen, die je even aan zichzelf overlaat, even in de steek laat of op je laat wachten.

volgende keer
hebben we iets te vieren...


donderdag 24 november 2016

patatras !

Pats boem!

Het Frans kent veel zogenaamde onomatopeïsche ofwel klanknabootsende uitdrukkingen. Maar in de ene taal klinkt iets nu eenmaal anders dan in een andere. Eerder hebben we al eens bekeken wat voor geluiden dieren maken. Daarbij bestaan opmerkelijke verschillen en overeenkomsten tussen het Frans en het Nederlands. 
Als iemand of iets met veel lawaai plotseling ter aarde stort, hoor je in het Frans niet 'pats boem' maar patatras (spreek hierbij de 's' niet uit!) of patapouf ! Dat laatste woord kan overigens ook een dikzak aanduiden, misschien vanwege het gewicht dat hij of zij in de schaal legt. En waar wij met 'blablabla' kunnen aangeven dat iemand maar eindeloos door blijft praten, doet een Fransman dat met et patati patata ! ('en maar doorkletsen...').

volgende keer
Hoe kun je iemand in het Frans laten barsten, in de kou laten staan?

woensdag 23 november 2016

ne pas en revenir

stomverbaasd zijn, het nog steeds niet kunnen geloven
('er niet van terugkomen')

'Daar heb je niet van terug, hè?' kunnen wij ook zeggen. De verjaardagskaart hiernaast is bedoeld voor iemand die normaal gesproken niet erg attent is. De tekst laat zich als volgt vertalen: 'Ik kan het zelf ook nog steeds niet geloven... ik heb eraan gedacht! Gefeliciteerd met je verjaardag.'
Naast 'terugkomen' kan revenir ook 'bekomen van, herstellen van' betekenen. Waarschijnlijk ligt dat ten grondslag aan deze uitdrukking. Je kunt als het ware niet bekomen van de schrik/verbazing dat iets werkelijk is gebeurd.

volgende keer
bespreken we enkele onomatopeïsche (klanknabootsende) uitdrukkingen, zoals 'pats boem!' Hoe klinkt dat eigenlijk in het Frans?

dinsdag 22 november 2016

toucher le fond

de bodem bereiken, op het dieptepunt zijn
('de bodem aanraken')

Wie een bezoek heeft gebracht aan het nieuwe Museum Voorlinden in Wassenaar heeft het misschien al letterlijk kunnen ervaren: in het zwembad van de Argentijnse kunstenaar Leandro Ehrlich kun je letterlijk over de bodem van een zwembad lopen: een fascinerende ervaring. Menig bezoeker gaat spontaan zwembewegingen maken, die dan uiteraard van bovenaf gefotografeerd dienen te worden. 
In het Frans wordt de uitdrukking echter voor minder vrolijke zaken gebruikt. Een veel gehoorde combinatie is bijvoorbeeld toucher le fond du désespoir : 'de uiterste wanhoop bereiken'. Dan maar liever een duik in het zwembad...

volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je zo verbaasd bent dat je het nog steeds niet kunt geloven?

maandag 21 november 2016

faire la fine bouche

kieskeurig zijn, moeilijk doen
('een fijne/delicate mond hebben')

In de vijftiende eeuw zei men nog faire la petite bouche ('een klein mondje maken') over mensen die veel dingen niet wilden eten. In de loop van de tijd is het een fine bouche geworden, een 'delicate' mond dus, die alleen opengaat voor dingen die aan de bijzondere eisen van de eter voldoen. Vervolgens is de betekenis van de uitdrukking uitgebreid naar alle andere dingen die de meeste mensen normaal gesproken wel zouden waarderen, maar waar iemand met een fine bouche zijn neus voor ophaalt...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je de bodem van iets hebt bereikt?

zondag 20 november 2016

hoe vertaal je 'wat' in het Frans?

que, qu'est-ce que, qu'est-ce qui, quoi, comment  pardon, quel(le)(s), (ce) qui, (ce) que, quelque chose, un peu, du/de la/de l'/des, comme, très


Weer zo'n woordje dat in het Nederlands van alles en nog wat kan betekenen...

Laten we beginnen met het vraagwoord 'wat'. Tja, dan wordt het wel meteen een lesje grammatica.
Ooit was het simpel in het Frans: 'wat', dat was que met een benadrukte vorm quoi. Beide woorden bestaan nog steeds, maar sinds inversie (de omdraaiing van onderwerp en persoonsvorm) in althans gesproken Frans bijna is verdwenen, hebben de lange vormen qu'est-ce que en qu'est-ce qui hun plaats veroverd. Als 'wat' onderwerp van de zin is, gebruik je zelfs altijd de lange vorm qu'est-ce qui: qu'est-ce qui se passe ? ('wat gebeurt er?').
Is 'wat' lijdend voorwerp, dan heb je de keuze tussen het formele que (+ inversie) of het wat informelere qu'est-ce que (met gewone volgorde): qu'en pensez-vous of qu'est-ce que vous en pensez ? ('wat vindt u ervan?').
Als deze vraagwoorden in een bijzin terechtkomen moeten ze worden verkort tot ce qui en ce que: je voudrais savoir ce qui se passe ('ik zou willen weten wat er gebeurt') en pourriez-vous me dire ce que vous en pensez ? ('zou u mij kunnen vertellen wat u ervan vindt?') Deze zelfde woorden ce qui en ce que kun je ook als betrekkelijk voornaamwoord gebruiken die een hele zin als antecedent hebben: il ne peut pas y assister, ce qu'il regrette beaucoup ('hij kan er niet bij zijn, wat/hetgeen hij heel jammer vindt'). 

Als 'wat' eigenlijk de betekenis 'welke' heeft, moet je in het Frans ook quel-quelle-quels-quelles gebruiken. Dit is meestal het geval wanneer je de combinatie 'wat + zelfstandig naamwoord' gebruikt: 'wat is uw adres?' (je bedoelt 'welk adres hebt u?') is dus quelle est votre adresse ? en 'wat zijn jouw lievelingsliedjes?' wordt quelles sont tes chansons préférées ? Vraag je naar de definitie van iets, dan gebruik je weer 'gewoon' qu'est-ce que : qu'est-ce qu'une presqu'île? ('wat is een schiereiland?').

Gebruik je 'wat' helemaal los, bijvoorbeeld om te vragen wat er aan de hand is of als je iets niet goed verstaan hebt, dan kun je quoi?  gebruiken, al heeft dat iets nogal brutaals. Het is overigens wel het correcte vraagwoord na voorzetsels (à quoi est-ce que tu penses ? 'waar denk je aan?'). Als je iets niet begrijpt of niet goed verstaan hebt, kun je beter comment ? of nog beter pardon ? zeggen.

'Wat' kan ook gebruikt worden als onbepaald voornaamwoord in de betekenis 'iets'. In die gevallen gebruik je dus ook quelque chose ('iets, lett.: een of ander ding'): j'aimerais dire quelque chose ('ik zou wat willen zeggen'). 
Je kunt 'wat' ook als hoeveelheidswoord gebruiken. In die gevallen kun je je toevlucht nemen tot un peu of zelfs genoegen nemen met een delend lidwoord (du, de la, de l', des): Il y a encore un peu ('er is nog wat'), est-ce qu'il y a encore du beurre ? ('is er nog (wat) boter?')

Vervolgens kun je 'wat' gebruiken in uitroepen als 'wat ben je mooi!'. In die gevallen heb je de keuze tussen comme, que en qu'est-ce que: comme il fait chaud ! ('wat is het warm!'), que c'est cher ! ('wat is het duur!'), qu'est-ce qu'il fait froid ! ('wat is het koud!')

Tenslotte (nou ja... in ons korte overzicht dan), kun je 'wat' nog in de betekenis van 'erg' gebruiken: 'hij was er wát blij mee!'. In die gevallen gebruik je een woord dat 'erg' betekent, zoals très, in ons voorbeeld dus: il en était très content !

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je heel kieskeurig bent?

zaterdag 19 november 2016

emboîter le pas à quelqu'un

iemand op de voet volgen
('bij iemand de stap(pen) in elkaar schuiven')


Emboîter betekent 'in elkaar schuiven, ineensloegen'. Je kunt het bijvoorbeeld zeggen over dakpannen die je over elkaar schuift, of over buizen die je aan elkaar zet en ook bijvoorbeeld over een boek dat je in een band zet. En dus ook figuurlijk over stappen die je 'in elkaar schuift', zoals wanneer je als een hondje achter iemand aanloopt... De uitdrukking kan overigens zowel figuurlijk als letterlijk ('vlak achter iemand aanlopen') gebruikt worden.

volgende keer
Hoe vertaal je 'wat' in het Frans?

vrijdag 18 november 2016

se payer la tête de quelqu'un

iemand uitlachen
('zich iemands hoofd kunnen veroorloven')

In eerste instantie klinkt dit misschien een beetje vreemd of zelfs luguber: genoeg geld hebben om iemand te kunnen onthoofden? Zo moet je het  ook niet zien. Als je je bijvoorbeeld een dure maaltijd kunt veroorloven, dan kun je je daar ook op trakteren, jezelf daar een plezier mee doen. Het hoofd moet je zien als een pars pro toto ('deel voor het geheel') van een individu, dus je moet de uitdrukking lezen als 'plezier hebben om iemand', maar dan wel ten koste van die ander, recht in zijn gezicht. Dat zit ook in twee varianten van deze uitdrukking: se payer la fiole de quelqu'un en se payer la bobine de quelqu'un. Beide woorden hebben naast hun oorspronkelijke betekenis (fiole is 'flesje, kolf' en bobine 'klos, spoel') de betekenis 'smoel': 'iemand in zijn gezicht uitlachen' dus.

volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je iemand op de voet volgt?

donderdag 17 november 2016

toucher (tirer) à sa fin

op zijn eind lopen
('zijn einde aanraken, aan zijn einde trekken')

Het begint er steeds meer op te lijken dat de oude wereldorde op zijn einde begint te lopen. Nadat we eerst de Brexit hadden, gaat Obama binnenkort plaatsmaken voor Trump en volgend jaar ruimt Hollande het veld misschien voor de eerste vrouwelijke president... We gaan een onzekere toekomst tegemoet. De uitdrukking spreekt natuurlijk voor zichzelf, althans met het werkwoord toucher: het einde is zo dichtbij dat je het als het ware al kunt aanraken. Tirer betekent natuurlijk in eerste instantie 'trekken', maar kan ook de betekenis 'gaan naar, bereiken' hebben. Denk bijvoorbeeld aan tirer profit de ('winst halen uit, profijt trekken van'). 

volgende keer
Hoe kun je iemand uitlachen in het Frans?

woensdag 16 november 2016

avoir pignon sur rue

een gevestigde naam hebben
('puntgevel op straat hebben')


Sinds baron Haussmann in de tweede helft van de negentiende eeuw de sloophamer hanteerde en het huidige Parijs schiep met zijn brede boulevards en imposante gelijkgetrokken voorgevels is de oude middeleeuwse stad met zijn kronkelstaatjes en typische puntgevels nagenoeg verdwenen. Maar als je goed kijkt in het oudste gedeelte van de stad (in de buurt van de twee Seine-eilanden) vind je zo nu en dan nog een overblijfsel uit deze tijd.
Had je in de vijftiende tot zeventiende eeuw een huis of een bedrijf in de stad, dan had je pignon sur rue ('een puntgevel aan de straat'). Aangezien die gevel het enige deel van het huis was dat voor iedereen zichtbaar was, gingen welgestelden al gauw die gevel zo mooi mogelijk versieren, om zo hun rijkdom te tonen aan het grote publiek. En zo verschoof ook de betekenis van de uitdrukking die nu vooral gebruikt werd voor mensen 'die het gemaakt hadden', wat goed te zien was aan hun mooi versierde voorgevel. 
Overigens moet ik meteen iets rechtzetten: de meeste puntgevels zijn niet gesneuveld onder de sloophamer van Haussmann. Al in 1667 werd het bouwen van puntgevels verboden nadat gebleken was dat deze in de grote brand van Londen een belangrijke rol hadden gespeeld in het verspreiden van het vuur.
De uitdrukking is echter gebleven en kan nu gebruikt worden voor iedereen die een zekere gevestigde naam heeft verworven. 

volgende keer
Zowel de regering van Obama als van Hollande lopen op hun einde. Hoe zou je dat zeggen in het Frans?

dinsdag 15 november 2016

en boucher un coin à quelqu'un

iemand met zijn oren doen klapperen, iemand achterover doen vallen van verbazing
('er een hoek van volstoppen')

Deze uitdrukking uit de negentiende eeuw klinkt in eerste instantie een beetje mysterieus. Hoezo een hoek volstoppen? Met de hoek wordt een mondhoek bedoeld en als je die volstopt, kan iemand geen woord meer uitbrengen... van verbazing. Misschien komt dat in de praktijk wel vaker voor dan dat je oren gaan klapperen (is mij in ieder geval nog nooit overkomen) of dat je spontaan achterover valt. 
Het plaatje slaat natuurlijk al helemaal nergens op, maar dat komt waarschijnlijk omdat de oorsprong van de uitdrukking voor de Fransen zelf ook niet duidelijk is. Kennelijk roept en boucher un coin zoiets op als un (le) boucher du coin ('de slager op de hoek').

volgende keer
Hoe kun je in het Frans zeggen dat iemand(s bedrijf) een gevestigde naam heeft?

maandag 14 november 2016

d'accord, Hector !

okiedokie !
(O.K., Hector !)


Het plaatje suggereert dat we hier weer eens te maken hebben met een oude literair getinte uitdrukking, maar dat is niet het geval. Er wordt hier niet gerefereerd aan de  onfortuinlijke Trojaanse held Hector (het paard wordt gemend door Achilles...), maar het is een voorbeeld van een veel gebruikt procédé in uitdrukkingen, namelijk rijm. Vergelijk het met ons 'aju paraplu'. Het Frans kent een aantal van deze kleine rijmpjes met eigennamen. Toen ik ze tegenkwam, moest ik meteen denken aan Fifty ways to leave your lover van Paul Simon, waarin o.a. voorbijkomen: You just slip out the back, Jack / Make a new plan, Stan / You don't need to be coy, Roy / Just get yourself free / Hop on the bus, Gus / You don't need to discuss much / Just drop off the key, Lee / And get yourself free.
Dan nu de Franse rijmpjes die je nog wel eens kunt horen:
Als je het met iemand eens bent kun je zeggen: D'accord, Hector ! ('okiedokie')
Om iemand aan te sporen terwijl hij ergens mee bezig is: Fonce, Alphonse !
Als je zegt dat je gaat doen wat wordt voorgesteld ('Komt voor de bakker'): Ça roule, Raoul !
Als je niet gelooft wat er op je mouw gespeld wordt: Tu parles, Charles !
Als je wilt zeggen dat iets een eitje is: A l'aise, Blaise !
En als je op iemand een toost uitbrengt: A la tienne, Étienne !
O.K. Dat was het weer voor vandaag. Aju paraplu!

volgende keer
Hoe kun je iemand in het Frans met de oren doen klapperen of achterover doen vallen van verbazing?

zondag 13 november 2016

hoe vertaal je 'langs' in het Frans?

au bord de, border, (passer) devant, le long de, longer, par


Ook weer zo'n woord waar geen eenduidige vertaling voor kan worden gegeven. Soms is het zelfs beter een werkwoord te gebruiken in plaats van een voorzetsel.
Laten we eerst onderscheid maken tussen het statische 'langs' en het bewegende 'langs'.

Als er geen beweging zit in 'langs' kun je het voorzetsel au bord de ('aan de kant van') of het werkwoord border gebruiken: il y a beaucoup d'immeubles de bureaux au bord de l'autoroute ('er staan veel kantoorgebouwen langs de snelweg') of des arbres bordent la route ('er staan bomen langs de weg'). Ook het voorzetsel le long de ('in de lengte van') is hier goed mogelijk.

Meestal zit er echter wel een beweging in het begrip 'langs': je loopt, rijdt of vaart ergens langs. Je kunt ook hier weer het voorzetsel le long de gebruiken: elles se promènent le long de la rivière ('zij wandelen langs de rivier'), maar je kunt ook het werkwoord longer ('gaan langs') gebruiken: longer la côte en bateau ('in een boot langs de kust varen'). 

Bedoel je met 'langs' 'voorbij', dan kun je beter passer gebruiken, dat vaak gecombineerd wordt met het voorzetsel devant ('voor'): je loopt of rijdt dus ergens voorlangs als het ware. Vous passez devant l'hôpital ('u komt/loopt/rijdt langs het ziekenhuis'). Als je er ook echt even binnengaat, gebruik je geen devant maar à, chez of par : je dois encore passer au bureau de poste ('ik moet nog even langs het postkantoor) of est-ce que tu peux passer chez le boulanger/par la boulangerie ? ('kun jij nog even langs de bakker gaan?'). Ook kan het voorzetsel soms volledig weggelaten worden: je repasserai ('ik kom nog wel eens langs').

Als je iemand aanspoort om hier- of daarlangs te gaan, gebruik je ook het voorzetsel par ('via'): par ici en par là, wat overigens ook 'hierheen' en 'daarheen' kan betekenen...

volgende keer
Hoe zou je 'okiedokie' zeggen in het Frans?

zaterdag 12 november 2016

histoire de rigoler

zomaar voor de grap
('verhaal om lol te hebben')


Histoire de is een op het eerste gezicht eigenaardige manier om te zeggen '(gewoon) om te'. Je hoort en leest het tegenwoordig heel vaak, ook al heeft het misschien niet de officiële goedkeuringsstempel van de Académie Française. Het kan in principe breed ingezet worden, maar bij voorkeur in wat informelere situaties, vaak in wat spottende contexten. Vaak zit ook de betekenis 'zomaar' erin besloten. Als je bijvoorbeeld zegt Je me promène dans la rue, histoire de passer le temps, dan zou je dat kunnen vertalen met 'Ik loop zomaar wat rond' (lett. 'ik wandel door de straat, (gewoon) om de tijd door te brengen'. Ook de variant histoire que (+ subjonctif) bestaat: Tu n'as qu'à amener du vin, histoire que tout le monde soit satisfait ('breng maar wat wijn mee, dan is iedereen tevreden') en het kan zelfs soms helemaal los worden gebruikt. Zo vond ik op een Franse taalsite het voorbeeld « Hé, on pourrait peut-être passer voir si Thierry est rentré de Paris ? Histoire de. » ('Hee, misschien kunnen we even gaan kijken of Thierry al terug is uit Parijs ? Zomaar.')
Of je gebruikt het zomaar voor de grap. Als je erom kunt lachen tenminste...

volgende keer
Hoe vertaal je 'langs' in het Frans?

vrijdag 11 november 2016

forcer la note - une note salée

overdrijven - een gepeperde rekening
('de rekening forceren - een gezouten rekening')

Laten we vandaag eens overdrijven: twee uitdrukkingen voor de prijs van één... Als je iemand een te hoge rekening presenteert heet dat forcer la note, letterlijk maar zeker ook figuurlijk: 'overdrijven' dus. En wat wij een 'gepeperde' rekening noemen, heet in het Frans een note salée ('een gezouten rekening'), maar waarom eigenlijk? Volgens sommigen betekent deze uit de zeventiende eeuw stammende uitdrukking gewoon dat een achteraf te hoog uitvallende rekening even slecht te pruimen is als een gerecht waarin te veel zout terecht is gekomen. Het is even slikken, om zo te zeggen... 
Volgens anderen is juist het tegenovergestelde het geval: zout was al sinds de Oudheid een bijzonder waardevol element. Je kon er spijzen houdbaar mee maken. Het werd gebruikt bij offerplechtigheden en religieuze ceremonies. Er werd belasting op geheven en het was zeker niet altijd voor jan en alleman beschikbaar. Aan Romeinse soldaten werd een deel van hun soldij uitgekeerd in de vorm van zout (sal). Dat heette salarium, in het Frans salaire en bij ons inderdaad het 'salaris'.

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans 'zomaar voor de grap'?

donderdag 10 november 2016

ça ne s'invente pas !

Dat verzin je niet!
('dat vindt zich niet uit')

Dat hebben vele Fransen, Canadezen, Zwitsers en Belgen waarschijnlijk geroepen toen ze gisterenochtend wakker werden (nou ja, de Canadezen waren misschien nog niet gaan slapen), toen ze de uitslag van de Amerikaanse verkiezingen vernamen.
In het Frans worden veel meer werkwoorden wederkerend gebruikt, waar wij eerder een lijdende vorm of een uitdrukking met 'je' zouden gebruiken. Enkele voorbeelden: cela ne se dit pas ('dat zeg je niet, lett. 'dat zegt zich niet') of cela ne se fait pas ('dat doe je niet'). Cette lettre ne se prononce pas ('deze letter spreek je niet uit, deze letter wordt niet uitgesproken') of Ses livres se vendent bien aujourd'hui ('zijn boeken worden tegenwoordig goed verkocht'). 

volgende keer
gaan we overdrijven in het Frans.

woensdag 9 november 2016

à la queue leu leu

in de rij, achter elkaar, in ganzenpas
('in de rij/aan de staart wolf wolf')

Zo stonden ze gisteren in de rij om hun (protest)stem uit te brengen... netjes in de rij. Het woord voor rij - queue - betekent eigenlijk 'staart' en de uitdrukking à la queue leu leu is een oudere Franse versie voor à la queue loup loup, naar de gewoonte van een groep wolven om elkaar achter elkaars staart te volgen. Een andere wijze om hetzelfde uit te drukken is en file indienne ('in Indianenrij') die sinds de negentiende eeuw in zwang is, toen verhalen zoals 'de Laatste der Mohikanen' over Indianen in het Wilde Westen erg populair waren. Ook Indianen zouden in sommige gevallen de gewoonte hebben zich in een lange rij te verplaatsen.

volgende keer
Ik was er zelf al niet gerust op, maar velen in Europa zullen over de dreigende uitkomst van de Amerikaanse presidentsverkiezingen denken: 'Dat verzin je niet!' Hoe zou je dat in het Frans zeggen?

dinsdag 8 november 2016

vous ne les faites pas

u ziet er jonger uit / dat zou je niet zeggen / ik had u jonger geschat
('u doet ze niet / u lijkt er niet op')


Faire is een werkwoord met ongelofelijk veel betekenissen. De grote Van Dale Frans-Nederlands geeft alleen al 28 hoofdbetekenissen en dan volgen nog zes paginagrote kolommen met afgeleide betekenissen. De belangrijkste daarvan zijn natuurlijk 'maken' en 'doen', maar de 21e in de rangorde van Van Dale is 'eruitzien, lijken, aandoen, de indruk geven van'. Dat is de betekenis die we tegenkomen in deze uitdrukking. Het persoonlijk voornaamwoord les ('ze') staat hier voor les ... ans, in het voorbeeld van het boekje hiernaast les 50 ans ('50 jaar'), dus: '50 jaar? U ziet er niet zo uit'. Je kunt ook zeggen elle ne fait pas son âge ('ze ziet er jonger uit dan ze is, lett. ze doet haar leeftijd niet') of bijvoorbeeld: ça fait très art nouveau ('dat ziet er heel erg Jugendstil-achtig uit'). Maar laten we vooral het complimentje onthouden.



volgende keer
Wat hebben Indianen en wolven met elkaar te maken?

maandag 7 november 2016

se trouver entre le marteau et l'enclume

zich tussen twee vuren bevinden
('zich tussen de hamer en het aambeeld bevinden')

Dat is natuurlijk geen prettige positie, tussen hamer en aambeeld, laat staan tussen twee vuren. Als je het ene uit de weg wilt gaan, stoot je onverbiddelijk op het andere. De uitdrukking bestaat overigens ook in het (Zuid-)Nederlands, maar hoewel ik zelf uit het zuiden afkomstig ben, heb ik hem nog niet zo in het Nederlands gehoord, met de hamer en het aambeeld bedoel ik dan. Hamer en aambeeld bestaan al eeuwenlang, maar de uitdrukking is 'pas' opgetekend in de achttiende eeuw.

volgende keer
Hoe kun je in het Frans iemand die niet meer zo jong is complimenteren met zijn of haar uiterlijk?

zondag 6 november 2016

hoe vertaal je 'hard' en 'zacht' in het Frans?

dur, ferme, fort, haut, à voix haute,   rigide, rude, violent, avec violence
bas, à la coque, à voix basse, doux, doucement, gras, moelleux, mou, souple, tendre

Aan mij weer de taak me te beperken, want het scala aan mogelijkheden is weer veel groter dan de al indrukwekkende lijst woorden hierboven suggereert.

Het woord dat de meeste betekenissen van 'hard' dekt, is dur. Zo kan een materiaal dur zijn, een hard potlood is ook een crayon dur, harde lenzen zijn des lentilles dures, een hardgekookt ei is een oeuf dur, een hard oordeel is un jugement dur, harde tijden zijn des temps durs, en Clinton en Trump werken hard (travailler dur) om president van Amerika te worden, al voeren ze wel een harde politiek (politique dure). 
Maar als je met hard 'hevig, krachtig' bedoelt, kun je ook fort of violent/avec violence gebruiken: claquer la porte avec violence ('de deur hard dichtslaan'), le vent souffle fort / il y a un vent violent ('de wind waait hard / er staat een harde wind'). Poussez plus fort / poussez plus ferme betekent 'harder duwen !'
Als je met 'hard' 'niet soepel' bedoelt, kun je ook rigide gebruiken: une couverture rigide is een 'harde kaft'.
En bedoel je met 'hard' 'hardvochtig', dan kun je naast dur ook kiezen voor rude: une rude école is een 'harde leerschool'.
Tenslotte kun je met 'hard' ook 'luid' bedoelen. In dat geval kun je kiezen tussen fort en haut of à voix haute. Parler (tout) haut of à voix haute / à haute voix is 'hard(op) praten', maar dan kun je dan weer doen met une voix dure ('een harde stem').

Dan 'zacht': Laten we met de tegenhanger van de laatstgenoemde beginnen. 'Zacht praten' is parler bas of à voix basse.
Materiaal dat zacht aanvoelt, is mou/molle. Een 'zacht kussen' is un coussin mou, maar zacht gesteente en zacht hout noem je weer de la roche tendre (lett. 'teder') en du bois tendre. Een zacht potlood is un crayon gras (lett. 'vet') en een zachtgekookt eitje is un oeuf à la coque. Een 'zacht tapijt' of een 'zacht wijntje' zijn weer un tapis moelleux en un vin moelleux. Ja, met 'zacht' ligt het allemaal weer wat subtieler dan met 'hard'. 
Als je mou van personen zegt, dan betekent het al gauw 'week(hartig)'. 
Bedoel je met zacht 'rustig', dan kun je doux (bijv. nw.) en doucement (bijw.) gebruiken. Een 'zachte wind' is un vent doux, net als een 'zacht klimaat' : un climat doux. 'Zachte lenzen' tenslotte zijn des lentilles souples.

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat je je tussen twee vuren bevindt?

zaterdag 5 november 2016

tremper son biscuit

een nummertje maken
('zijn koekje dopen')

Heel Frans... deze gewoonte om zijn koekje (of zijn croissant, of zijn stokbrood) in de koffie te dopen. Veel Nederlanders halen hun neus ervoor op. Het resultaat is immers een zacht koekje en koffie met kruimels. Maar voor de Fransen is het haast een automatisme. En ja, het is al vaker geconstateerd: de Fransen hebben drie fascinaties: de keuken, poep en pies en... oh là là, dus inderdaad het dopen van een koekje staat ook voor het inbrengen van het mannelijk lid in... nou ja, waarin dan ook. Daarbij denken ze waarschijnlijk niet aan een kerstkransje zoals op de foto, maar eerder aan een boudoir ('lange vinger'). Een oudere uitdrukking met dezelfde betekenis is trouwens tremper son pain au pot ('zijn brood in de pot dopen') en er wordt wel geopperd dat biscuit in de nieuwe uitdrukking komt van bistoquette (tegenwoordig bistouquette) dat ook voor het mannelijk lid werd gebruikt. Het woord biscuit zelf komt van het Latijn biscoctus ('twee keer gebakken') en is daarmee dus in feite de Franse variant voor onze 'beschuit'.
En ach... met het grootste gemak bestaan hogere en lagere cultuur in het Frans naast elkaar. Want het beeld van het dopen van een koekje doet een goed opgeleide Fransman meteen denken aan een van de grootste schrijvers, Marcel Proust: in zijn lijvige werk A la recherche du temps perdu ('Op zoek naar de verloren tijd') roept de smaak van een in de thee gedoopte madeleine (een typisch Frans cakeje) bij de hoofdpersoon zulke herinneringen op dat hij zijn hele familiegeschiedenis begint op te halen. En 'nee, zegt Proust op het plaatje hiernaast, die zoektocht is geen verloren tijd.'

volgende keer
bespreken we hoe we 'hard' en 'zacht' kunnen vertalen in het Frans.

vrijdag 4 november 2016

dégage !

rot op !
('maak los!')


Je zou natuurlijk kunnen zeggen: vous m'obligeriez beaucoup si vous aviez la gentillesse de quitter les lieux dans les plus brefs délais ('ik zou u zeer erkentelijk zijn indien u zo vriendelijk zou willen zijn deze plek op korte termijn te verlaten'), maar als zo'n gedachte eenmaal bij je opkomt, zijn de gemoederen meestal zo verhit, dat het iets minder tactvol klinkt. Je hebt dan wel meteen een waaier van mogelijkheden. Natuurlijk kun je het houden op een simpel Va t'en of vooruit, in de beleefdheidsvorm Allez-vous-en ('ga weg!, lett. 'ga ervandoor'), maar het kan ook anders. Kiest u maar: Dégage ! (lett. 'maak los') zoals deze demonstrant in Tunesië de toenmalige president verzoekt op te stappen, casse-toi ! (lett. 'breek jezelf (een been)! door president Sarkozy ooit aangevuld met pauv' con ('klootzak', lett. 'arme kut') toen een van zijn onderdanen hem iets toevoegde wat hem niet aanstond), barre-toi ! (oorsprong onbekend), tire-toi ! (verkorting van retire-toi ? 'trek je terug'), fous(-moi) le camp ! of fiche(-moi) le camp ! (vulgaire versie van 'ruim het veld', in principe 'neuk het veld'), va te faire fiche ! ('ga je laten neuken') of minder grof va te faire voir ! ('ga je laten nakijken') of va te promener ! ('ga wandelen', wij zouden zeggen: 'ga toch fietsen'). En zo zou ik nog wel een uur door kunnen gaan, maar laten we het beleefd houden...

volgende keer
bespreken we een typisch Franse gewoonte die bij nader inzien nog dubbelzinnig is ook...

donderdag 3 november 2016

battre son plein

in volle gang zijn / op zijn hoogtepunt zijn
('zijn volheid/maximum slaan')

In de negentiende eeuw had de uitdrukking battre son plein (het gaat hier om het zelfstandig naamwoord plein, net als in faire le plein = (de auto) voltanken) eerst en vooral betrekking op de getijden. L'eau bat son plein betekende dus dat de vloed zijn hoogtepunt bereikte.
Maar het werkwoord battre (lett. 'slaan') in combinatie met plein werd door mensen al gauw verstaan als 'lawaai maken' en zo verschoof de betekenis al gauw naar feestjes die hun hoogtepunt bereiken op het moment dat de feestgangers zo uitgelaten zijn geworden dat ze hun opwinding met veel kabaal duidelijk maken. 

volgende keer
bespreken we een aantal manieren waarop je iemand duidelijk kunt maken dat je niet meer zo op diens aanwezigheid gesteld bent...

woensdag 2 november 2016

j'en passe (et des meilleures)

en zo kan ik nog wel even doorgaan / te veel om op te noemen
('ik sla er wat over (en betere)')

Als je een hele reeks dingen noemt en je hebt het gevoel dat je nog wel even door kunt gaan, kun je in het Frans zeggen J'en passe, eventueel aangevuld door et des meilleur(e)s. Je kunt er ook mee bedoelen '... en dan heb ik het ergste nog niet genoemd'. Officieel hoort dat meilleures in het vrouwelijk meervoud te staan, omdat het zou slaan op meilleures histoires ('betere, of zo u wilt, ergere verhalen'), maar Victor Hugo gebruikte in zijn beruchte stuk Hernani al een mannelijke variant j'en passe et des meilleurs omdat hij daar niet doelde op verhalen maar op beschrijvingen van voorouders. Vandaar dat nu beide varianten voorkomen in geschreven Frans.

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat een feest in volle gang is?

dinsdag 1 november 2016

casser du sucre sur le dos de quelqu'un

achter iemands rug om kwaadspreken over iemand
('suiker breken op de rug van iemand')

Als iemand niet aanwezig is, is het wel zo gemakkelijk die persoon te belasten met de schuld van iets. Hij of zij kan die schuld dan gemakkelijk dragen op zijn rug, het deel van ons lichaam waarop we nu eenmaal zware lasten moeten dragen van tijd tot tijd.

Maar waarom suiker breken? Dat is een stuk moeilijker te verklaren. Dat suiker gebroken moet worden, is op zich heel begrijpelijk. Aanvankelijk was suiker een luxeproduct dat ook zeker niet verkrijgbaar was in de vorm van handzame suikerklontjes of in korrel- of poedervorm netjes in pakken verpakt, maar in grote brokken die in kleinere stukken moesten worden gehakt. 

Maar wat is het verband tussen suiker en kwaadspreken?  Een woordenboek uit de achttiende eeuw vermeldt een andere uitdrukking, nl. se sucrer de quelqu'un (lett. 'zich om iemand versuikeren'), wat betekende dat je iemand voor een imbeciel hield. De stap naar kwaadspreken lijkt dan logisch. Maar het verband tussen 'versuikeren' en 'imbeciel' wordt door hetzelfde woordenboek niet verklaard. 

In de negentiende eeuw betekende casser du sucre evenals casser le morceau ('het stuk/de klont breken') in dieventaal ook 'iemand verlinken, aangeven'. Tegenwoordig betekent casser le morceau à quelqu'un trouwens 'alles opbiechten', maar dit terzijde. En in hetzelfde bargoens betekent se sucrer 'zijn zakken spekken, zich het grootste deel toe-eigenen', wat natuurlijk makkelijk kan als je profiteert van de naïveteit van iemand die je imbeciel zou kunnen noemen... Maar dat is misschien wat vergezocht?

volgende keer
Hoe geef je in het Frans aan dat iets te veel is om op te noemen?