le jeu n'en vaut pas la chandelle

het sop is de kool niet waard
('het spel is de kaars niet waard')

Dat ermee bedoeld wordt dat iets de moeite niet waard is, omdat het bijvoorbeeld te kostbaar is of de problemen die iets oplevert niet opwegen tegen de voordelen, moge duidelijk zijn, maar merkwaardig zijn beide uitdrukkingen wel. De Nederlandse uitdrukking wordt al iets begrijpelijker als je weet dat 'het sop' 'vleesnat' (denk ook aan 'iemand in zijn eigen sop laten gaarkoken') betekent en dat de kool dus van inferieure kwaliteit is en niet goed genoeg is om hem met de jus te combineren. De omgekeerde variant bestaat trouwens ook. Iets soortgelijks zou dus bij de Franse uitdrukking aan de hand moeten zijn. Het is net als de Nederlandse een hele oude uitdrukking en dateert uit de zestiende eeuw. Kaarsen waren in die tijd de voorgangers van het elektrisch licht en in de avonduren kon je dus zonder kaarslicht geen spel meer spelen. Het was indertijd heel gebruikelijk dat spelers een kleine geldelijke bijdrage leverden voor de kaarsen die nodig waren om het spel bij te lichten. En als je weinig won bij het spel, dan was dat dus niet toereikend om zelfs die kleine bijdrage voor het kaarslicht op te brengen.

volgende keer

gaan we een paar uitgekookte uitdrukkingen bespreken

voir la paille dans l'oeil du voisin et ne pas voir la poutre dans le sien

de pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet
('het strootje in het oog van de buurman zien maar niet de balk zien in dat van jezelf')
(op het plaatje: 'Laat mij even dat sprietje waar je last van hebt wegnemen')

De wat bijbelvasteren onder ons herkennen deze spreuk vast: 'wel de splinter zien in het oog van de ander, maar niet de balk in het eigen oog.' Deze spreuk bestaat in meerdere varianten. In plaats van voisin kom je ook vaak prochain ('naaste') tegen, eigenlijk nog bijbelser. De Franse uitdrukking beantwoordt wel aan de poëtische eisen van een goede spreuk, behalve dan dat hij misschien wat te lang is: maar er zit een alliteratie in (paille en poutre) en eindrijm (voisin/prochain en sien). De spreuk is voor het eerst opgetekend in de Evangeliën van Lucas en Mattheüs en dat verklaart dan ook dat hij in veel talen bekend is. Wij Nederlanders zijn inmiddels behoorlijk ontkerstend en wij kennen dan ook een niet christelijke vorm met de pot en de ketel.

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans dat het sop de kool niet waard is?

hoe vertaal je 'gezellig'?

convivial, agréable, sympa(thique), confortable, accueillant, charmant, sociable, être bien, ...

Als wij Nederlanders onszelf uniek willen voelen met onze eigen taal, dan komen we negen van de tien keer aan met het feit dat ons woord 'gezellig' niet in andere talen vertaald kan worden, maar is dat wel zo? Gaat het hier om een bijzondere volksaard en zijn wij 'nu eenmaal gezelliger' dan andere volken of gaat het eerder om een voorbeeld van taalarmoede, waar onze zuiderburen ons van betichten bij het woordje 'leuk'? We noemen immers wel heel veel 'gezellig'. We kunnen er op ironische wijze zelfs het tegendeel mee bedoelen.

De waarheid zal wel weer ergens in het midden liggen.

En natuurlijk gaan we een poging wagen 'gezellig' in het Frans te vertalen. 

Allereerst kan het net als 'leuk' met een werkwoord vertaald worden. Als je ergens gezellig zit, kun je zeggen: On est bien ici. ('we zijn/zitten hier goed'). En veel bijvoeglijke naamwoorden die we ook voor 'leuk' kunnen inzetten, kunnen gebruikt worden in de betekenis 'gezellig':

passer un moment agréable à bavarder ('gezellig kletsen', lett. 'een aangenaam moment doorbrengen met kletsen')

un petit restaurant sympathique ('een gezellig restaurantje').

Je kunt een hotelletje heel gezellig vinden omdat je er goed ontvangen wordt: un hôtel très acceuillant. Om diezelfde reden kun je het ook confortable noemen: un confortable feu de bois ('een gezellig haardvuur').

Als je iemand 'gezellig' noemt, omdat hij of zij gemakkelijk contact maakt, dan noem je hem of haar une personne sociable (ja, inderdaad, met een b, ook al probeert de spellingchecker van dit blog die er al honderd keer uit te halen...)

Als je aan de sfeer refereert, kun je op het moment zelf zeggen: on est bien ici en achteraf: il y avait beaucoup d'ambiance ('er was veel sfeer'), of je omschrijft de sfeer: il y avait une ambiance sympa bijvoorbeeld of une atmosphère familiale. 

Zowel personen als dingen kun je ook charmant noemen en dat woord kun je ook ironisch inzetten, als je juist het tegendeel bedoelt:  Charmante soirée! ('gezellige avond, hoor!')

En dan hebben we nog niet het woord besproken dat misschien nog het meest ons begrip 'gezellig' in de meest gebruikte betekenis benadert: convivial. Je kunt dit woord alleen in veel minder contexten gebruiken dan ons woord 'gezellig'. Je moet daarvoor even goed begrijpen wat een Fransman vooral gezellig vindt en wat dat betreft vinden wij (Fransen en Nederlanders) elkaar steeds vaker: namelijk aan tafel. Niets is gezelliger voor een Fransman dan met familie of vrienden aan een goed gevulde tafel te zitten. Een tafelgenoot is in het Frans een convive. Het daarvan afgeleide bijvoeglijk naamwoord is convivial ('gezellig, hartelijk' maar ook 'gastvrij, harmonieus'). 

Er is in België een organisatie die ertoe oproept om het ook in de huidige vluchtelingencrisis een beetje gezellig te houden en de vluchtelingen dus gastvrij te onthalen en die heet dan ook:

volgende keer

gaan we de bijbel raadplegen

point final!

Punt uit!
('laatste punt')

Op de poster staat 'Als je iets wilt, vecht ervoor! Punt uit.' De Franse uitdrukking is in feite nog iets definitiever dan de onze (en de Engelse: period). Je kunt immers op allerlei plekken punten zetten, bijvoorbeeld om een afkorting aan te geven, aan het eind van een zin. Maar aan het eind van een heel verhaal zet je uiteindelijk de laatste, finale punt. Er bestaat trouwens nog een andere manier om hetzelfde te zeggen: Point à la ligne! ('punt op de lijn'). Natuurlijk is het niet altijd gemakkelijk om een definitieve beslissing te nemen en heb je de behoefte om eerst eens even alle voors en tegens af te wegen, de balans op te maken. Enig idee hoe je dat zegt in het Frans? Juist: faire le point. Je moet toch zorgen dat je bij dat laatste punt uitkomt...

volgende keer

Er wordt altijd beweerd dat het Nederlandse woord 'gezellig' onvertaalbaar is. We gaan toch een poging wagen...

bras dessus bras dessous

gearmd
('arm boven arm onder')

Een heel letterlijke beschrijving dus om deze uiting van genegenheid uit te drukken. Maak er niet zoals in het Nederlands een werkwoord van: brassé  betekent namelijk 'gebrouwen' of 'door elkaar geschud'. Een brasserie is dus ook van oorsprong een bierbrouwerij. Later zijn ze bij het bier ook hapjes gaan serveren. Vandaar dat we nu bij een brasserie de inwendige mens kunnen versterken. 

Er bestaan verder nog veel Franse uitdrukkingen met het woord bras erin. Die bespreken we een ander moment nog wel eens. Maar er is één uitdrukking die de meesten van ons al wel eens gezien hebben zonder er erg in te hebben: à bras raccourcis (lett. 'met verkorte armen'). Tomber sur quelqu'un à bras raccourcis ('(zich) met verkorte armen op iemand storten') betekent dat je je als een razende op iemand werpt. Voor wie de uitdrukking toch niet meteen herkent: hoe heette ook al weer het dorpshoofd van het enige Bretonse dorpje dat zich bleef verzetten tegen de Romeinen, het dorpje van Astérix? Precies...

Abraracourcix

(al schijnt hij recentelijk te zijn omgedoopt tot Heroix in de Nederlandse versie van de stripboeken...)








volgende keer
Hoe zeg je in het Frans eigenlijk 'punt uit!'?

faire les cent pas

ijsberen
('de honderd stappen zetten')

De uitdrukking is al een keer aan bod gekomen n.a.v. de honderdste post op dit blog maar nu staan we er weer even bij stil, om het ironisch te zeggen. De uitdrukking is misschien minder beeldend dan ons unieke 'ijsberen' dat natuurlijk ook 'tijgeren' of 'leeuwen' had kunnen heten en verwijst naar het zinloos heen en weer lopen van een gevangen roofdier in zijn dierentuinkooi. Gelukkig krijgen de dieren inmiddels meer ruimte in de dierentuinen, maar we kennen het beeld waarschijnlijk allemaal nog wel. 

De Franse uitdrukking verwijst niet naar gekooide dieren maar naar 'gekooide mensen' als ik het een beetje respectloos formulier. Mijn excuses daarvoor. Het gaat namelijk terug op het kloosterleven. Als de monniken in een abdij vroeger namelijk een rondgang maakten door de kloostergang dan noemden ze dat faire les cent pas. 

Nu roept het overigens ook vaak een ander mooi Frans woord op, dat gebruikt wordt voor grote overdekte hallen zoals monumentale zalen en stationshallen. Zo'n monumentale wachtruimte wordt wel salle des pas perdus genoemd ('zaal van de verloren stappen'). Zelf vind ik het woord heel poëtisch klinken en hoor ik als het waren de galm van honderden stappen langzaam via de gewelven verloren gaan, maar de uitdrukking schijnt te zijn ontstaan tijdens de Restauration, de tijd na Napoléon, waarin het koningschap weer in ere werd hersteld. In de gespannen politieke situatie die toen ontstond waren de kamerleden niet meer zeker van hun baan. Het volk had zich verzameld om te beslissen over de herverkiezing van ieder kamerlid. Deze kamerleden liepen te ijsberen in een belendende zaal. De koning, Lodewijk XVIII noemde de Kamer aanvankelijk la Chambre introuvable ('de onvindbare Kamer'), herdoopte haar toen de verkiezingen leidden tot resultaten die hem behaagden vervolgens tot la Chambre retrouvée ('de teruggevonden Kamer'). De kamerleden die hun zetel verloren werden aangeduid als perdus ('verloren') en degenen die hun zetel konden behouden als pas perdus ('niet verloren'). Ik geloof dat ik zelf toch maar liever vasthoud aan dat poëtische beeld...

volgende keer

nemen we elkaar in de arm

avoir le cafard

in een dip zitten
('de kakkerlak hebben')

Als de statistieken kloppen dan moeten veel Fransen dit gevoel herkennen, want er schijnt nauwelijks een volk te vinden te zijn dat zo pessimistisch is als het Franse. En dan te bedenken dat ze buiten hun eigen land zo bekend staan om hun joie de vivre... 

Voordat we stilstaan bij de herkomst van deze uitdrukking, is het misschien goed om de oorspronkelijke betekenissen van het woord cafard te bekijken. De eerste - inmiddels niet meer gebezigde - betekenis is afkomstig van het Arabische kafir ('ongelovige') en werd in de zestiende eeuw gebruikt voor mensen die later ook wel faux dévot werden genoemd: 'niet of matig gelovend persoon die doet alsof hij juist fanatiek gelovig is'. Een daarvan afgeleide betekenis is 'verklikker', iemand die anderen cafarde (ja, het is ook een werkwoord geworden), want dezelfde fanatiekelingen wilden nog wel deze nare gewoonte bezigen. Het is begrijpelijk dat deze hypocriete personen die achter je rug om kwaad van je spraken niet erg geliefd waren bij de menigte en al gauw werd de vergelijking gemaakt met de in het donker krioelende, 'stiekem opererende' in een bruine of zwarte 'cape' geklede insecten en zo werd het woord cafard ook de aanduiding voor de kakkerlak.

Maar hoe komt deze kakkerlak nu uiteindelijk aan zijn dip? Dat is waarschijnlijk te danken aan de beroemde dichtbundel Les Fleurs du Mal van Charles Baudelaire uit 1857. Hij introduceerde hierin naast het Engelse woord spleen ook het beeld van de kakkerlak voor naargeestige gedachten die zich in je hoofd nestelen zonder dat je ze eruit kunt verjagen...

volgende keer

Hoe ijsbeer je in het Frans?

jeter de l'huile sur le feu

olie op het vuur gooien

Vandaag doen we er twee voor de prijs van één: zoals je ziet, zijn er ook uitdrukkingen die in het Frans en het Nederlands letterlijk hetzelfde zijn. De uitdrukking werd al in de zeventiende eeuw door Madame de Sévigné (een 'society-schrijfster avant la lettre') gebruikt en heeft geen nadere uitleg nodig.

waar rook is, is vuur

('geen rook zonder vuur')

Deze uitdrukking is dan wel niet letterlijk hetzelfde, maar wel bijna. En net als bij ons betekent het dat er geen gevolg zonder oorzaak bestaat, meestal gezegd om - hoe onterecht misschien ook - geloof te hechten aan een gerucht dat rondgaat.

volgende keer

De Fransen horen tot de meest pessimistische volken van Europa. Hoe zeg je in het Frans dat je in een dip zit?

être à côté de la plaque

de plank (volledig) misslaan
('naast de plaat zijn/zitten')

Allereerst moet worden opgemerkt dat de vertaling van deze uitdrukking naar het Nederlands niet helemaal zeker is, aangezien de geleerden er niet helemaal uit zijn welke plaque (jazeker, er staat niet planque maar plaque zonder n!) bedoeld wordt. Het gaat in ieder geval niet om een bakplaat (plaque de cuisson), ook niet om een putdeksel (plaque d'égout) en al helemaal niet om tandplak (plaque dentaire), maar waarschijnlijk komt de uitdrukking òf uit een schietspel òf uit de wereld van de spoorwegen. Volgens de verdedigers van de eerste theorie was de plaque ooit de benaming van de 'roos' van een schietspel en betekent de uitdrukking dus dat je niet in de roos hebt geschoten, dat je je doel hebt gemist.

plaque in de rotonde van het station van Chambésy

Volgens de aanhangers van de tweede theorie gaat het om de plaque in een ronde treinremise. In sommige stations bestaat zo'n rotondevormige remise waar in een cirkelvorm stukjes spoor liggen waarop treinlocomotieven geparkeerd kunnen worden. In het midden van de cirkel bevindt zich de plaque waarop de locomotief gereden wordt. Vervolgens draait die plaat zich in de richting van het stukje spoor waar de locomotief geparkeerd wordt. Bij een verkeerde beweging van de machinist kan de locomotief naast het spoor terechtkomen en dan sla je uiteraard de plank volledig mis. Grappig is dus dat de uitdrukking erg lijkt op ons 'de plank misslaan' terwijl het in feite naar iets heel anders verwijst...
De oplettende lezer zal trouwens opmerken dat er nog een andere Franse versie bestaat voor 'de plank misslaan', die al eens eerder is besproken. Voor wie het nog eens wil nalezen: klik op deze pagina.

volgende keer

gaan we een vuurtje stoken...

hoe vertaal je 'leuk'?

joli - aimer - plaire - dire - marrant - drôle - amusant - agréable - cool - chouette - sympa...

Tja, hier wreekt zich een kwalijke eigenschap van het hedendaagse Nederlands. Onze Vlaamse zuiderburen verwijten ons soms terecht een zekere taalarmoede: we vinden alles maar 'leuk'. Iedere nuance gaat verloren. Zoniet in het Frans. Om te weten hoe je ons 'leuk' vertaalt, moet je wel degelijk de nuance opzoeken.

In de meeste leergangen Frans op middelbare scholen is joli het eerste woord dat wordt aangeboden met de betekenis 'leuk' en ja hoor, zonder gêne wordt dit woord vervolgens in teksten van leerlingen gebruikt in verkeerde contexten: *Je trouve français joli ('ik vind Frans leuk', een onmogelijke combinatie; goed zou zijn: J'aime le français) of *c'était très joli hier ('het was heel leuk gisteren'; beter zou bijvoorbeeld zijn: on s'est amusés hier). 

Je moet allereerst goed begrijpen dat joli eigenlijk vooral gebruikt wordt voor iets of iemand die leuk om te zien is. Het kan daarmee dus een synoniem zijn van beau, zoals op de foto hierboven: ton dessin est joli ('je tekening is leuk/mooi'). Ook personen kunnen joli zijn: Quel joli petit garçon! ('wat een leuk jongetje', maar je bedoelt dan dus vooral: wat een mooi/knap jongetje'. Je zult het niet zeggen van een gedrocht van een jongen die toch vertedert doordat hij zulke leuke dingen doet of zegt...)

In veel gevallen gebruik je helemaal geen bijvoeglijk naamwoord voor het begrip 'leuk', maar een werkwoord als aimer, adorer of plaire:

J'aime le français. ('Ik vind Frans leuk.')

Cela te plaît? ('Vind je dat leuk?', lett. 'Bevalt je dat?')

Als je een voorstel doet, kun je zelfs het werkwoord dire ('zeggen') gebruiken.

Cela te dit d'aller au ciné demain? ('Lijkt het je leuk om morgen naar de bioscoop te gaan?')

Maar terug naar het bijvoeglijk naamwoord 'leuk'. 

Als je de nadruk wilt leggen op het grappige aspect van 'leuk', dan kun je beter woorden gebruiken die ook 'grappig' betekenen:

Ce chanteur marrant chante des chansons drôles. ('Deze leuke zanger zingt leuke liedjes.')

Wat in het Frans natuurlijk altijd heel belangrijk is, is het taalregister: hoe formeel of informeel ben je? Dat kennen we in het Nederlands overigens ook: 'aangenaam' heeft een heel andere gevoelswaarde dan 'gaaf', 'tof', 'lauw' of 'cool'. Die laatste categorie is nogal modegevoelig en dus aan verandering onderhevig. Niemand die nu iets nog 'mieters' of 'dolletjes' noemt. In het informele Frans kun je nu termen gebruiken als cool, chouette, génial, chic. In formeler Frans kun je woorden gebruiken als agréable ('aangenaam') en amusant: Ç'a été? - Très amusant. ('Hoe was het? - Ja, heel leuk.')

Is er dan echt niet één woord dat je in de meeste betekenissen kunt inzetten om ons 'leuk' weer te geven zonder een grote flater te slaan? Leerlingen die zo'n lap informatie te verwerken krijgen als in dit artikeltje, hebben nogal eens de neiging om gewoon maar 'voor het eerste woord te gaan' en dat is dan toch meestal weer 'joli' en daarmee slaan ze in meer dan de helft van de gevallen toch weer de plank mis (dat is misschien meteen een leuke uitdrukking voor morgen!). Laat ik een voorstel doen voor zo'n algemeen woord dat minder fouten oplevert dan het klassieke joli: sympa. Deze verkorte vorm van sympathique kan in het Frans in verbazend veel contexten worden gebruikt, in tegenstelling tot ons 'sympathiek' dat juist een vrij beperkt betekenisspectrum heeft:

Ils habitent une maison sympa avec des couleurs sympa. ('Zij wonen in een leuk huis met leuke kleuren.') C'est un garçon sympa et il y a toujours une ambiance sympa chez lui. ('Hij is een leuke jongen en er is altijd een leuke sfeer bij hem thuis').

Maar ja, het blijft een kwestie van de nuances zoeken...

volgende keer

Kun je in het Frans ook de plank volledig misslaan?

mettre du coeur au ventre

een hart onder de riem steken
('hart in/op de buik zetten/leggen')

Deze uitdrukking bestaat zoals op het plaatje te zien is in twee varianten: avoir du coeur au ventre ('moedig zijn') en mettre du coeur au ventje ('moed geven, een hart onder de riem steken'). Sinds de Griekse tijd werd het hart al gezien als de zetel van het gevoel (iemand heeft bijvoorbeeld een goed hart of doet iets met hart voor iets), de intelligentie (vandaar de uitdrukkingen apprendre par coeur en learn by heart voor ons 'uit het hoofd leren') en moed: zo kun je in het Nederlands zeggen: 'Heb het hart om dat te zeggen!'. Het woord courage voor 'moed' is ook gewoon een ander woord voor coeur, een verlenging van het oorspronkelijke woord, zoals ook bijvoorbeeld in het Spaanse corazón en het Portugese coração. De buik lijkt op het eerste gezicht misschien een merkwaardige plaats om het hart te huisvesten, al is het al een stuk minder vreemd dan onze riem (die is misschien bedoeld om te voorkomen dat het hart je in de schoenen zakt?...), maar in de Middeleeuwen was de betekenis van het woord ventre ('buik') een stuk ruimer dan tegenwoordig. Ook de borst (en soms zelfs het hoofd) viel eronder. 

volgende keer

bekijken we hoe we het Nederlandse 'leuk' kunnen vertalen in het Frans.

N'empêche que...

En toch... / Dat neemt niet weg...
('verhindert niet')

Ook dit is weer een voorbeeld van een elliptische uitdrukking, een uitdrukking dus waarin iets is weggelaten. In dit geval zou de volledige zin zijn Cela n'empêche pas que ('dat verhindert niet dat'). Op het bordje hiernaast staat dus: 'Dat neemt niet weg dat ik veel met je gelachen heb'. Deze spreuk met de drie gedachtepuntjes is op zichzelf natuurlijk ook weer elliptisch. Ook hier is een belangrijk deel weggelaten, dat de geadresseerde zelf mag invullen. De uitdrukking kan zelfs nog korter gebruikt worden, namelijk zonder que en als er dan niets op volgt, kan het ook de lading hebben van 'Dat doet er niet toe'.

volgende keer

Kun je in het Frans iemand ook een hart onder de riem steken?

Vivement...

Was het maar...
(op de muur staat: 'Was het maar morgen, dat alles net als gisteren moge zijn')

Vivement is een mooi voorbeeld van een elliptische uitdrukking: er is het een en ander weggelaten in de uitdrukking. Wat weggelaten is, zou bijvoorbeeld kunnen zijn: J'espère vivement que ce sera bientôt... ('ik hoop vurig dat het binnenkort ... zal zijn') en je treft het dus vaak aan in de volgende combinaties: Vivement le week-end en Vivement les vacances! Daarnaast bestaat er al jaren een populaire talkshow op zondag op de Franse televisie, waarin de beroemde host Michel Drucker bekende gasten uit de kunst- en sportwereld ontvangt: Vivement Dimanche! ('was het maar zondag': misschien een vreemde titel omdat op het moment dat het programma wordt uitgezonden, het al zondag is...)

volgende keer

bekijken we een andere elliptische uitdrukking

il ne manquerait plus que ça





Dat moest er nog eens bijkomen! / Stel je voor...
('alleen dat zou er nog aan ontbreken')


Op het plaatje: 'Ja natuurlijk is hij aardig, stel je voor dat hij zou bijten...'

Enkele dagen terug bespraken we nog het woord manquer dat letterlijk 'ontbreken' betekent. De ontkenning ne ... que betekent letterlijk 'niet (meer) dan' oftewel 'slechts, maar'. Wij kunnen ook zeggen '(alleen) dat ontbrak er nog aan'. Je gebruikt deze uitdrukking dus om aan te geven dat iets wel zijn toppunt heeft bereikt, dat er niets meer ontbreekt, er niets meer bij moet komen, want dan gaat het toch echt te ver... Het spreekt voor zich dat de uitdrukking vaak ironisch wordt gebruikt, net als in het Nederlands.

volgende keer

Hoe kun je in het Frans zeggen dat je ergens hevig naar verlangt, bijvoorbeeld naar het weekend of de vakantie?

laisse béton!

Laat maar (zitten)!('Ik zei hem nog: laat toch zitten!')

Nee, met 'beton' heeft deze uitdrukking helemaal niets te maken, ook al is béton wel degelijk ook de Franse benaming voor het bekende bouwmateriaal. We hebben hier te maken met een uiterst merkwaardig taalverschijnsel dat vooral onder de Franse jeugd veel voorkomt, nl. het verlan, waarin lettergrepen van een woord worden omgedraaid. Dat is dus in het woord verlan ook al gebeurd, want dat is het omgekeerde van l'envers ('het omgekeerde').

Béton is hier dus niet te lezen als 'beton' maar als tomber ('vallen') en laisser tomber betekent letterlijk 'laten vallen' of 'laten zitten'. 

Andere bekende voorbeelden van verlan:

zarbi (bizarre) - 'bizar'

ziva (vas-y) - 'ga je gang'

ouf (fou) - 'gek'
beur (arabe) - 'Noord-Afrikaan(s)'
meuf (femme) - 'vrouw'
keum (mec) - 'vent'
keuf (flic) - 'politieagent'

Die laatste vier verdienen extra uitleg. Hier betreft het namelijk een combinatie van verlan met een ander bekend procedé in het Frans, namelijk het afkorten (zo ga je in Frankrijk na je eindexamen (le bac, niet le baccalauréat) in de mensa eten (niet in le restaurant de la faculté maar in le restau de la fac). In arabe laat je de eerste a weg, je draait het om tot beu-ra en laat vervolgens ook de laatste a weg: beur. Zo wordt femme via meu-fa tot meuf, mec via keu-me tot keum (je hoort in het Frans altijd nog een klein e-tje na een laatste medeklinker: mecque, flicque) en flic via keu-fli tot keuf. 

Ook de naam van de beroemde Belgische zanger Stromae is een mooi geval van verlan: het is namelijk de omgedraaide versie van Maestro en daarmee is dus ook duidelijk dat de door veel Nederlanders gebezigde uitspraak [stromee] fout is. Het moet klinken als [stromai].

Tenslotte keren we weer even terug naar ons laisse béton. Het is namelijk ook de titel van een in Frankrijk bekend liedje van de al even bekende zanger Renaud, die protest-  en liefdesliedjes vermengt, ook schrijver is en tegenwoordig o.a. een column schrijft in Charlie Hebdo:

  

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans: 'Dat moest er ook nog eens bijkomen!' ?

Joyeuse Fête de Pentecôte!

Vrolijk Pinksteren

Net als ons Nederlandse woord 'Pinksteren' (flink verbasterd, dat wel) komt het woord Pentecôte van het Griekse πεντηκοστή (pentèkostè) dat 'vijftig' betekent. Het belangrijkste christelijke feest is Pasen. Daar gaan traditioneel veertig dagen vasten aan vooraf die hun hoogtepunt bereiken op Goede Vrijdag, de dag waarop Jezus Christus gekruisigd en begraven werd. Veertig en zeven zijn heilige getallen in de Bijbel. Waarom vindt Pinksteren dan vijftig dagen na Pasen plaats? Vijftig is immers geen heilig getal. Daar komt weer de Romeinse manier van tellen om de hoek, die we ook al hebben gezien in de Franse aanduidingen huit jours voor 'zeven dagen' en quinze jours voor 'veertien dagen'. Waar wij bij 'over een x-aantal dagen' pas bij de eerstvolgende dag beginnen te tellen, tellen de Romeinen de dag van vandaag mee. En dan blijkt Pinksteren dus vijftig dagen verder weg te liggen. Wij zouden zeven keer zeven (= 49) tellen, twee heilige getallen met elkaar vermenigvuldigd. En zo vieren wij dus 49 of 50 dagen na de verrijzenis van Christus de Heilige Geest op dezelfde dag, nou ja, dagen, vandaag, Tweede Pinksterdag is gewoon een cadeautje, dat helaas ter discussie staat... 

volgende keer

draaien we alles om...

hoe vertaal je 'missen'?

manquer, rater, louper, se passer de, faire défaut

We beginnen meteen met het moeilijkste gedeelte: 'missen' in de betekenis 'de afwezigheid van iets of iemand betreuren'. In dat geval gebruik je in het Frans namelijk een andere zinsvolgorde. Je moet daarbij goed bedenken dat manquer eigenlijk 'ontbreken' betekent en als je iemand mist, betreur je dus het feit dat die persoon ontbreekt. Degene die gemist wordt is dus het onderwerp van de zin en degene die iemand mist het meewerkend voorwerp. Je zegt dus in feite 'Jij ontbreekt (aan) mij': tu me manques. 'Heb je me gemist?' wordt dan ook (Est-ce que) je t'ai manqué? en 'ik ga je missen' wordt 'tu vas me manquer'. Voor de volledigheid bekijken we nog enkele andere voorbeelden:

'Mijn broer heeft je erg gemist' wordt Tu as manqué beaucoup à mon frère.

'Zij gaat haar ouders missen' wordt Ses parents vont lui manquer.

In andere betekenissen zoals 'mislopen', niet (op tijd) bereiken' en 'doel niet treffen' wordt wel dezelfde zinsvolgorde gebruikt als in het Nederlands. 

'Ik heb de trein gemist' is in het Frans J'ai manqué le train. In deze betekenis kan ook het werkwoord rater gebruikt worden: J'ai raté le bus. 

Dit werkwoord kan ook gebruikt worden in de betekenis 'niet raken': 'De jager heeft twee keer geschoten, maar hij miste': Le chasseur a tiré deux fois, mais il a raté. Hetzelfde werkwoord kan ook gebruikt worden in de betekenis van 'doen mislukken, verpesten': 'ik heb de saus verpest!': j'ai raté la sauce!

Ook het werkwoord louper kan gebruikt worden in de betekenissen 'niet op tijd halen', 'verpesten' en 'mislopen'. Het is wel een wat minder 'net' woord dan manquer en  rater: il a complètement loupé son examen, j'ai loupé le tram, il a loupé l'occasion.  

Als je met 'missen' bedoelt 'niet zonder iets kunnen' gebruik je het werkwoord se passer de: 'hij kan zijn bril niet missen' vertaal je als il ne peut pas se passer de ses lunettes.

'Missen' in de betekenis van 'ontbreken' tenslotte kun je vertalen met manquer  (de) of faire défaut. 'Er missen enkele bladzijden' is Il manque quelques pages. 'We missen de informatie, We hebben geen informatie' kan vertaald worden als Nous manquons d'information of Les informations nous font défaut.

En natuurlijk zijn we weer niet volledig...

volgende keer

Wat is 'Pinksteren' eigenlijk in het Frans?

avoir un oeil qui dit merde à l'autre

scheel kijken
('een oog hebben dat 'shit' zegt tegen het andere')

Een kort maar krachtige uitdrukking vandaag, waarbij je je meteen een voorstelling kunt maken: iemand die scheel kijkt, lijkt een paar ogen te hebben die het niet met elkaar eens zijn en daarom ieder een andere richting uitkijken. Ze vloeken als het ware, schelden de ander uit en gunnen elkaar geen blik waardig. 

volgende keer:

Ik ben er een weekje tussenuit geweest. Hebben jullie me gemist?

hoe vertaal je 'spannend'?

captivant, excitant, passionnant, palpitant, prenant, mouvementé, plein de suspense

Hoewel hij steeds meer overvleugeld wordt door het Engels, zijn de Fransen nog steeds trots op hun taal en een belangrijk argument dat daarbij vaak gebruikt wordt is het feit dat de Franse taal zo helder, precies en genuanceerd is. Voor een anderstalige is dat ook weer vaak een crime, of laten we het positief benaderen: een uitdaging. Wat is nou de precieze vertaling in de juiste situatie? De context is daarbij van groot belang. Vanaf dit weekend bespreek ik daarom ieder weekend een struikelblok. We beginnen met 'spannend'. 

In het woord captivant zit de Latijnse stam capere ('nemen, pakken') en dit woord wordt dan ook gebruikt voor 'spannend' in de zin van 'je helemaal in beslag nemen, boeien'. Je kunt dit woord dus heel goed gebruiken voor een boek: J'ai lu un livre captivant. 

Als je met 'spannend' bedoelt, dat je iets opwindend vindt, dat je erg veel zin hebt om een avontuur te beleven, dan kun je excitant gebruiken, bijvoorbeeld als je een spannende reis gaat maken: Je vais faire un voyage excitant.

In het woord palpitant zit het werkwoord palpiter dat 'kloppen, bonzen (van het hart)' betekent en dat wordt vaak gebruikt voor een reeks emotionerende gebeurtenissen, waarvan je hart gaat kloppen. Je kunt dus zeggen dat iemand een spannend bestaan heeft gekend: il a mené une existence palpitante (of: mouvementée ('bewogen') . Ook een film kan je hartkloppingen bezorgen natuurlijk, dus je kunt het ook hebben over een film palpitant, maar dat komt dan vaak omdat er veel spanningselementen in zitten, 'de film zit vol spanning': le film est plein de suspense. Sommige mensen noemen films waar je rode oortjes van krijgt ook een 'spannende film', maar dan zeg je in het Frans eerder un film bandant (wel een seksistische term overigens, want kennelijk alleen voor mannen bedoeld: bander betekent immers 'een stijve krijgen'). Bedoel je met een 'spannende film' vooral een film met veel schrikeffecten, een griezelfilm dus, dan heb je het over een film d'épouvante of een film d'horreur.

In het woord passionnant zit het woord passion ('passie, hartstocht') en dat kun je weer goed inzetten als je hartstochtelijk met iets of iemand kunt meeleven, als iets je boeit of 'meeslepend' is. Zo kun je het hebben over een personnage passionnant. 

U begrijpt dat ik hier slechts een tipje van de sluier oplicht en dat er nog veel meer manieren zijn om het begrip 'spannend' weer te geven in het Frans. Gelukkig bestaan er tegenwoordig veel contextuele woordenboeken op het internet waarbij niet alleen vertalingen worden gegeven, maar ook zinnen die de juiste context aangeven voor iedere vertaalmogelijkheid. Enkele voorbeelden hiervan zijn http://context.reverso.net, http://glosbe.com en www.linguee.fr. 

volgende keer

laat even een weekje op zich wachten, want ik ga een groep leerlingen begeleiden door Brussel en Parijs...

vouloir en avoir le coeur net

er het zijne van willen weten

(lett. 'er een zuiver/duidelijk hart van willen hebben')

We hebben al eerder gezien dat het hart niet alleen gezien wordt als de zetel van gevoelens en zielenroerselen, maar aanvankelijk ook als de plek waar gedachten ontstaan. Vandaar dat in het Frans en in het Engels niets uit het hoofd maar uit het hart wordt geleerd (by heart, par coeur). Als je nu eens precies wilt weten hoe iets zit, waar je je aan te houden hebt (à quoi s'en tenir), dan zeg je in het Frans je veux en avoir le coeur net. In het plaatje hierboven zien we daar een voorbeeld van in een advertentie van de Franse aids-stichting. Daarin wordt iemand die er nu echt eens het zijne van wil weten aangeraden om naar een van de 126 centra te gaan waar gratis en anoniem een HIV-test gedaan kan worden. Dan weet je tenminste waar je aan toe bent (on sait à quoi s'en tenir).

volgende keer

gaan we ons voor het eerst ook eens bezighouden met eenvoudige vertaalkwesties. Spannend...

la caque sent toujours le hareng

afkomst verloochent zich niet / wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje
('de harington ruikt altijd naar haring')

Haring heeft - zoals de meeste vis overigens - een sterke geur als hij enige tijd in een ton bewaard wordt en de ton blijft dus altijd naar haring ruiken, ook al is hij al geruime tijd  geleden geleegd. Een harington heet een caque  in het Frans, hetgeen voor ons Nederlanders de onwelriekendheid nog eens extra benadrukt. Het woord komt ook terug in de uitdrukking serrés comme des harengs en caque ('als haringen in een ton zitten'), een variant van het inmiddels meer gebruikte serrés comme des sardines ('als sardientjes opeengepakt zijn').

Terug naar onze uitdrukking van vandaag, die helaas mensen die van een nederige afkomst zijn weinig reden tot optimisme geeft. Die afkomst zou namelijk net als de geur van de haringen nooit meer helemaal uit de ton verdwijnen, of zoals bij ons wel gezegd wordt: 'wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje'. 

volgende keer

bekijken we hoe je in het Frans zegt dat je ergens meer van wilt weten...

grand aise d'avoir la clé des champs

het is een groot goed om vrij te zijn / je zo vrij als een vogeltje voelen
(groot gemak om de sleutel van de velden te hebben)

Vandaag vieren we Bevrijdingsdag en laten we eerlijk zijn: vaak beseffen we ternauwernood wat een groot goed het is om in vrijheid te leven. In het Frans bestaat een spreekwoord om dit gevoel uit te drukken, al moet ik toegeven dat de connotatie wat luchtiger is. Wij kunnen ons zo vrij als een vogeltje voelen. Een Fransman hoeft niet het luchtruim te kiezen om zich vrij te voelen. Dat heb je nu eenmaal als je in een veel dunbevolkter land leeft als wij: je gaat gewoon de vrije natuur in, de velden op. Als je dus de sleutel van die vrije natuur hebt, mag je jezelf een gelukkig mens prijzen. 

Het spreekt voor zich dat veel recreatieve organisaties zich van deze spreuk bedienen. Zo zijn er vakantieverblijven die zichzelf La clé des champs noemen en heet de Open Boerderijendag die ieder jaar begin deze maand wordt gehouden Prenez la clé des champs.

Een fijne Bevrijdingsdag!

volgende keer

Zijn we echt allemaal even vrij, of geldt toch dat wie voor een dubbeltje geboren is, nooit een kwartje wordt?

brouiller les pistes

zijn sporen uitwissen
('de sporen verwarren')

Chawad: "Ze vroegen me mijn kattenbak te lenen. Ik ben ze gewoon ter dienst geweest."

Exclusieve foto van de politie-interventie die momenteel aan de gang is in Brussel

Verstop jezelf

Vandaag houden we een minuut stilte om de oorlogsslachtoffers te gedenken. Je kunt ook radiostilte houden om je sporen uit te wissen. Herinnert u zich nog hoe dat gebeurde enkele dagen na de aanslagen in Parijs in november vorig jaar? In Brussel was een grootscheepse politieactie aan de gang om de daders te vinden. Om te voorkomen dat bewoners bedoeld of onbedoeld informatie zouden geven via de sociale netwerken, vroeg de Brusselse politie de bevolking om een radiostilte in acht te nemen op deze media. Vervolgens deelden steeds meer Brusselaars tweets en Facebookberichten waarin katten een hoofdrol speelden. Hierbij enkele voorbeelden. 

wachten in onwetendheid

qui trop embrasse mal étreint

Je moet niet te veel hooi op je vork nemen
('wie te veel omarmt/aanpakt, houdt slecht vast')

In onze tijd wordt nogal eens van ons verwacht dat we kunnen multitasken maar in de Middeleeuwen wist men ons er al voor te behoeden dat we niet te veel verschillende taken tegelijk aan moesten pakken, omdat je daarmee het risico verhoogt dat het geheel misloopt. Aanvankelijk (aan het eind van de veertiende eeuw!) luidde de uitdrukking Qui trop embrasse, peu étreint . Later is peu ('weinig') vervangen door mal ('slecht'). Het werkwoord embrasser, dat nu vooral in de betekenis 'omhelzen, kussen' wordt gebruikt, betekende in de veertiende eeuw letterlijk 'iets in zijn armen drukken', maar ook 'iets willen aanpakken, zich ergens in storten'. Ook de beroemde zestiende-eeuwse schrijver-filosoof Montaigne gebruikte in zijn Essais een variant van deze uitdrukking: Nous embrassons tout, mais nous n'estreignons que du vent ('we pakken alles aan, maar we houden slechts wind/lucht vast'). 

volgende keer

houden we een minuut (radio)stilte...

ça ne casse pas trois pattes à un canard

dat is dertien in een dozijn / daar is niets bijzonders aan
('dat breekt geen drie poten bij een eend')

Dit is een nog tamelijk recente uitdrukking en je zou denken: 'hoe kom je erop?' In feite is het een aanvulling op het werkwoord casser, waarvan de eerste betekenis 'breken', 'kapot maken' is, maar dat daarnaast ook kan betekenen 'een verpletterend effect hebben'. Met beide betekenissen van het werkwoord wordt vervolgens een woordspelletje gespeeld en net zomin als je ooit dertien exemplaren van iets in een dozijn zult kunnen vinden, is het verre van waarschijnlijk dat je ooit een eend met drie poten aan zult treffen, laat staan met drie gebroken poten...

volgende keer

Kun je in het Frans ook te veel hooi op je vork nemen?

travailler d'arrache-pied

je uit de naad / het lazarus werken
(lett. 'je voet eraf werken')

Op deze Dag van de Arbeid uiteraard een uitdrukking over 'werken', al was het maar omdat wij zowat het enige land ter wereld zijn dat op deze dag (als hij niet op een zondag valt zoals nu) gewoon doorwerkt. Het klinkt alsof bedoeld wordt dat je zo lang doorwerkt tot je voet ervan af valt, maar dat is niet de betekenis van de uitdrukking. De zegswijze dateert uit het begin van de zestiende eeuw en betekende destijds 'meteen, onmiddellijk' en wat je je erbij moet voorstellen, is dat iemand die onmiddellijk aan het werk gaat, zich losrukt (zijn voeten losrukt) van de grond, van de staat van onbeweeglijkheid, onmiddellijk in beweging komt. De zestiende-eeuwse schrijver Rabelais gebruikte de uitdrukking al in de betekenis van 'zonder onderbreking, voortdurend' en zo kreeg de uitdrukking langzaam haar moderne betekenis.

volgende keer

een 'dertien-in-een-dozijn' uitdrukking...