être de mèche avec quelqu'un

met iemand onder een hoedje spelen 
(lett. van lont zijn?)

Nee dus... zoals de uitleg op het plaatje al verklapt heeft het woord mèche ('lont', of 'haarlok' trouwens...) niets te maken met een lont dat je kunt aansteken. Het woord is afkomstig uit het provençaals (de langue d'oc) mech dat net als het Italiaanse mezzo 'helft' of 'middel' betekent. In de achttiende eeuw verscheen deze uitdrukking en men wilde ermee zeggen dat je (met iemand) voor de helft meedeed aan een bepaalde zaak, dat je dus medeplichtig was. 

volgende keer

Ik beloof nog even niets, want de combinatie volledige baan + grootverbruiker filmfestival geeft me even weinig tijd om me in deze stof te verdiepen. Maar ik laat jullie niet te lang wachten, wees niet bang...

voir midi à sa porte

iets door zijn eigen bril bekijken
('twaalf uur op zijn deur zien')

Deze uitdrukking vereist wel enige uitleg. Hiervoor moeten we terug naar de tijd voor het bestaan van de polshorloges (voor de jongsten onder ons: dat waren een soort mobiele telefoons die je om je pols bewaarde, en waarop je alleen de tijd kon checken, whatsappen en internetten ging daar niet mee). Op het platteland waren huizen vaak voorzien van een zonnewijzer, gewoonlijk boven de deur die op het zuiden gericht stond. Daardoor vielen de zonnestralen precies om twaalf uur 's middags (midi) op de zonnewijzer en hoefde je als bewoner - de zon moest wel schijnen natuurlijk - alleen maar even de deur uit te gaan om te zien hoe laat het was. Nu waren de zonnewijzers destijds vaak uitermate onnauwkeurig geïnstalleerd en daardoor viel twaalf uur 's middags zeker niet voor iedereen op precies hetzelfde moment. Het hing er dus maar vanaf vanuit wiens gezichtspunt je het bekeek en dat is dan ook nu nog de betekenis van deze uitdrukking.

volgende keer

Hoe speel je in het Frans met iemand onder één hoedje?

c'est pas gagné (d'avance)!

dat is geen uitgemaakte zaak / dat valt nog te bezien
('dat is (nog) niet gewonnen)

Op het plaatje hiernaast zie je een enthousiaste, maar weinig overtuigende François Hollande op het moment dat hij presidentskandidaat werd voor de Parti socialiste. Of hij ook daadwerkelijk president zou worden, viel nog te bezien. Aanvankelijk zegt hij dan ook dat hij de kandidaat wil worden van alle... nou ja, van 51% van de Fransen. Voor 2012 is 51% wel voldoende. Zijn ambitie lijkt dus beperkt. 

Welnu, hij heeft uiteindelijk gewonnen, maar of hij nog aan een tweede termijn zal toekomen volgend jaar... c'est pas gagné!

volgende keer

Hoe je de dingen bekijkt is een subjectieve zaak. Hoe zeg je in het Frans dat ieder de werkelijkheid door zijn eigen bril bekijkt?

il pleut des cordes

het regent pijpenstelen
('het regent touwen')

Waar het bij ons pijpenstelen (of bakstenen) regent en bij de Britten cats and dogs, zo regent het in Frankrijk touwen, of... hellebaarden (il pleut des hallebardes). Net als met onze pijpenstelen gaat het hier gewoon om een overeenkomst in vorm tussen de lange stralen regendruppels, die je zowel met pijpenstelen, als met lansen als met touwen zou kunnen vergelijken. Katten en honden kan ik er moeilijk in zien, maar misschien kan een collega anglist dit me eens uitleggen?

volgende keer

wat zeg je in het Frans als iets op voorhand lang niet zeker is?

danser devant le buffet

op een houtje bijten
('voor de buffetkast dansen')

De vraag van de vorige keer was, of de Fransen ook de hond in de pot vinden als er niets te eten voor hen over is. Nee dus en sterker nog, voor zover ik weet - maar correct if I'm wrong - bestaat er ook geen Franse uitdrukking die exact de lading dekt van onze hond in de pot, d.w.z. te laat komen voor het eten, omdat dat inmiddels op is. Zijn de Fransen misschien gewoon gastvrijer dan wij en hebben zij altijd nog wat over voor de gast? Mocht het toch mislopen, dan zullen de Fransen dus een dansje moeten uitvoeren, zoals wij op een houtje moeten bijten. Maar waar komt deze merkwaardige uitdrukking vandaan? Je denkt bij het woord buffet misschien meteen aan een lopend buffet, waarbij je de pech hebt dat er net een gulzige groep mensen aan je vooraf is gegaan, die niets meer voor je hebben overgelaten. In dat geval zou de Franse uitdrukking nog aardig in de buurt komen van onze hond in de pot, maar het gaat - zoals je op het plaatje kunt zien - niet om zo'n buffet, maar om een buffetkast, een kast in de keuken, waarin o.a. levensmiddelen worden opgeslagen en als die kast eenmaal leeg is, dan rest ons misschien niets anders dan er dansje voor te maken?

Toch blijft dat eigenaardig. Ik denk dat menigeen eerder een vloek zou slaken. 

Hoe zit dat nu? Eerder - en dan moeten we teruggaan tot de zeventiende eeuw - werd niet het werkwoord danser gebruikt, maar fringaler, in dezelfde betekenis. Dit woord was een combinatie van fringuer ('springen, huppelen') en daler ('zich verheugen') en betekende dus eigenlijk 'springen/huppelen van vreugde'. Het werkwoord fringaler bestaat niet meer, maar wel het zelfstandig naamwoord fringale ('ontzettende honger'). Je staat dus eigenlijk te trappelen van de honger voor de lege buffetkast.

Er bestaan trouwens in het Frans nog andere uitdrukkingen voor hetzelfde verschijnsel. Zo kun je dîner of manger avec les chevaux de bois ('eten met de houten paarden'): het grote voordeel voor de kermisexploitant is namelijk dat hij zijn draaimolenpaarden niet te eten hoeft te geven. En cerebraal als de Fransen zijn, kunnen zij niet alleen uit het hoofd leren, maar ook 'uit het hoofd eten' (dîner par coeur): daarover misschien later nog eens (waarom leren de Engelsen en de Fransen iets niet uit het hoofd maar uit het hart?). 

En als je nu toch niets meer te eten hebt, dan kun je maar beter vroeg naar bed gaan, want wie slaapt, heeft geen honger, of zoals ze in Frankrijk zeggen Qui dort dîne. 

volgende keer

Bij ons regent het pijpenstelen, in Engeland cats and dogs, maar wat komt er in Frankrijk uit de hemel vallen?

il ne faut pas réveiller le chat qui dort

Je moet geen slapende honden wakker maken
('je moet de slapende kat niet wakker maken', en op de foto: 'Maakt niet uit wie me heeft wakker gemaakt, hij moet dood')

Zijn de Fransen soms banger aangelegd dan de Nederlanders? Wij worden gewaarschuwd voor meerdere honden, terwijl één enkel katje de Fransen kennelijk al schrik aanjaagt. Nou is het natuurlijk niet zo prettig om een uithaal te krijgen van een kattenklauw, maar toch...

Nu blijkt trouwens ook dat in het Frans in de dertiende eeuw de uitdrukking nog luidde il ne faut pas éveiller le chien qui dort, dus aanvankelijk was het ook in Frankrijk een hond waarvoor men moest uitkijken. 

volgende keer

Vinden de Fransen dan wel de hond in de pot, of vinden ze daar ook weer iets anders?

être au bout du rouleau

Aan het eind van zijn Latijn zijn
('aan het eind van de rol zijn')

Dit is een hele oude uitdrukking, misschien wel zo oud als het Latijn... De rol waarvan sprake is, is namelijk een boekrol, die definitief verdween aan het eind van de zeventiende eeuw. In de middeleeuwen werd de toneeltekst voor een acteur geschreven op zo'n boekrol. Vandaar dus ook dat een acteur een rol speelt... Ook de uitdrukking à tour de rôle ('om de beurt') schijnt terug te gaan op de boekrol.

Het middelfranse woord voor rouleau was rollet ('kleine rol, rolletje') Een acteur met een klein rolletje was snel aan het eind van zijn rol en had dan niets meer te zeggen. Aan het eind van de zeventiende eeuw betekende être au bout du rouleau 'niet meer weten wat je moest zeggen of doen' of 'niet weten wat te antwoorden' of zelfs 'niets meer hebben om van te leven'. Onder invloed van de uitdrukking être à bout de ressources ('geen middelen van bestaan meer hebben') ging deze laatste betekenis overheersen. Aan het eind van de negentiende eeuw werd de uitdrukking weer nieuw leven ingeblazen door de cilinders (rollen) van de fonografen (de oude platenspelers) die steeds sterker vervormde geluiden gingen produceren naarmate het einde naderde tot je de indruk kreeg dat het apparaat niet meer kon, aan het einde van de rol, van zijn Latijn was...

volgende keer

Is het in het Frans ook gevaarlijk om slapende honden wakker te maken?

joindre les deux bouts

de eindjes aan elkaar knopen / rondkomen
(lett. 'de twee uiteinden verenigen')

Vorige week was het Blue Monday, officieel de meest deprimerende dag van het jaar - we kunnen het maar gehad hebben - de derde maandag van januari. De meeste bonnes résolutions ('goede voornemens') zijn al in rook opgegaan, het is nog koud en donker en het einde van de maand komt in zicht en we komen dus vaak niet meer uit met ons budget: we hebben moeite om de eindjes aan elkaar vast te knopen. De uitdrukking schijnt afkomstig te zijn uit de landbouw. Het was een kunst om ervoor te zorgen dat der voldoende kon worden geput uit de oogst van het afgelopen jaar voordat er opnieuw geoogst werd. In de achttiende eeuw werd van iemand die niet goed kon rondkomen dat hij avait du mal à joindre les deux bouts de l'année ('moeite had om de twee uiteinden van het jaar te verenigen'). Sinds we maandelijks een salaris ontvangen (meestal in de derde week van de maand), moeten we niet jaarlijks maar maandelijks de eindjes aan elkaar zien te knopen.

volgende keer

andere uitdrukkingen met het woord bout (een vrijwel onuitputtelijke bron...)

avoir le melon

het hoog in zijn bol hebben / het zeer met zichzelf getroffen hebben
(lett. 'de meloen hebben')

Als je het in het Frans zeer met jezelf getroffen hebt en er dus een meloenenveld afstand bestaat tussen je pretenties en je werkelijke ik, dan heb je geen meloen in je hand, maar een hoofd als een meloen, een opgeblazen hoofd, zeg maar. Dat kunnen we zo zeker weten, omdat er ook een variant van deze uitdrukking bestaat, nl. avoir une grosse tête ('een dikke kop hebben'). Je kunt je er wel een voorstelling bij maken, denk ik. 

Chapeau Melon et Bottes de Cuir
(maar dan andersom)

En nu we het toch over meloenen hebben, deze bolle vrucht wordt in het Frans ook gebruikt om de typische Britse bolhoed aan te duiden. Een bolhoed heet in het Frans un chapeau melon, o.a. heel bekend geworden door de Britse serie The Avengers - mijn leeftijdgenoten kennen die nog wel -  in het Nederlands 'de Wrekers', in het Frans Chapeau Melon et Bottes de Cuir ('Bolhoed en Leren Laarzen') waarbij Chapeau Melon uiteraard staat voor de op en top Britse John Steed en Bottes de Cuir voor de charmante Emma Peel.

être chauvin

chauvinistisch zijn

Ja, dat is het toch? Fransen zijn toch chauvinistisch, zo denken wij allemaal te weten? Maar feit is dat het woord chauviniste helemaal niet bestaat in het Frans (chauvinisme overigens wel). In het Frans word je in zo'n geval chauvin genoemd. Maar waar komt die term eigenlijk vandaan? Het zal toch niets met chauve ('kaal') te maken hebben, niet bepaald een eigenschap waar de meeste mannen trots op zijn. Ik kan er zelf helaas over meepraten...

Welnu, het woord chauvin is voor het eerst verschenen in het werk van Augustin Eugène Scribe (1791-1861), die meer dan 450 toneelstukken schreef in de eerste helft van de negentiende eeuw, waarvan slechts weinige nog enige bekendheid genieten. Maar één van zijn stukken heeft de tand des tijds doorstaan en dat is Le soldat laboreur waarin een soldaat uit het leger van Napoleon ten tonele wordt gevoerd die opvalt door zijn niet te temperen militaire enthousiasme. Al raakt hij in diensttijd maar liefst 17 keer gewond, hij blijft zijn vaderland en zijn keizer onvoorwaardelijk trouw. Zijn toewijding is zo extreem dat het ronduit belachelijk wordt. En dit personage luistert naar de naam... Nicolas Chauvin. Het stuk was zo succesvol dat de eigennaam Chauvin een soortnaam is geworden. 

volgende keer

wat heb je in het Frans als je een meloen hebt?

poser un lapin

iemand voor niets op je laten wachten / zijn kat sturen
(lett. 'een konijn neerzetten')

Weer zo'n lastig uit te leggen uitdrukking waarbij waarschijnlijk weer meerdere zegswijzen tot één uitdrukking zijn samengevallen. Aanvankelijk werd de uitdrukking gebruikt voor mannen die vrouwen lang lieten wachten op betaling voor bewezen diensten, waarbij het woord lapin dan in het argot terecht zou zijn gekomen vanuit het kermiswezen: die knuffelbeesten die zo gemakkelijk te winnen lijken, maar die je in de praktijk nooit te pakken krijgt. Later is de betekenis verschoven van 'iemand te lang laten wachten op betaling' naar 'iemand voor niets op jouw komst laten wachten' ofwel 'niet verschijnen waar je verwacht wordt'.

volgende keer

onderzoeken we een eigenschap waar wij Fransen nog wel eens van betichten...

se tenir à carreau

zich gedeisd houden, op zijn hoede zijn
(lett. 'het bij ruiten houden'?)

Ik heb een vraagteken geplaatst achter de vertaling omdat men het niet eens is over de herkomst van deze uitdrukking en bij iedere verklaring zou je weer een andere vertaling kunnen geven. Het enige wat zeker is, is dat se tenir à betekent 'blijven staan bij, het houden bij, niet (af)wijken van'. Het woord carreau betekent 'ruit' of 'tegel', maar was vroeger ook een aanduiding voor een bepaalde pijl die gebruikt werd bij het kruisboogschieten. En zo moest in de Middeleeuwen een wachter in zijn wachttoren niet wijken van zijn pijlen om ieder moment een pijl in zijn boog te kunnen steken om ongenode gasten te ontmoedigen. Op hun beurt moesten deze ongenode gasten ervoor zorgen dat ze uit het schootsveld bleven van deze pijlen.

Een probleem met deze uitleg is echter dat deze uitdrukking pas in zwang is geraakt in de twintigste eeuw, lang nadat het gebruik van de kruisboog voor verdedigingsdoeleinden was verdwenen. 

Een andere verklaring wordt dan ook gezocht in het kaartspel, vooral ook omdat er ook al een zegswijze bestaat: Qui se garde à carreau n'est jamais capot ('wie ruiten blijft spelen, zal altijd wel een slag halen'), waarbij overigens geen bijzondere kracht wordt toegekend aan de kleur ruiten - het had net zo goed schoppen, harten of klaveren kunnen zijn, maar dat rijmt minder goed met être capot ('beest zijn', d.w.z. geen enkele slag halen). 

En dan hebben we natuurlijk altijd nog het argot, het bargoens, in dit geval het politie-bargoens, waarin carreau, carrée en carre staan voor 'huis, woonplaats' en se tenir à carre betekent dat je je in je eigen kamer verbergt, om niet opgemerkt te worden. Sinds de negentiende eeuw bestaat ook het werkwoord se carrer, dat o.a. 'zich in veiligheid brengen' betekent.

Waarschijnlijk hebben sommige van deze zegswijzen elkaar beïnvloed en geleid tot de huidige, dus moeilijk te vertalen uitdrukking se tenir à carreau.

volgende keer

leggen we een konijn neer. Huh?

mouiller sa chemise

zich in het zweet werken
('je overhemd nat maken')

De Parti socialiste heeft het zelden zo moeilijk gehad als onder het bewind van president Hollande, maar je kunt niet zeggen dat de kopstukken van deze partij zich niet in het zweet werken om de gunst van de kiezer terug te winnen. Een letterlijk voorbeeld hiervan zie je tijdens een speech van de Franse premier Manuel Valls in augustus vorig jaar in La Rochelle. Hij begon nog met een smetteloos wit overhemd, maar geleidelijk aan, onder de hete spotlichten, werkte hij zich letterlijk helemaal in het zweet, alsof hij meedeed aan de Mister Wet T-shirt verkiezingen. Het incident veroorzaakte een explosie in de sociale media. 

De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en de verklaring is duidelijk: een arbeider of sportman die zich tot het uiterste inspant om iets te bereiken, werkt zich letterlijk in het zweet en maakt dus zijn hemd nat. De uitdrukking wordt - net als in het Nederlands - ook gebruikt voor geestelijke inspanning. 

Het doet misschien ook een beetje denken aan ons 'Maak je borst maar nat', maar dan in een wat kuisere variant. Toch wordt de uitdrukking niet in die betekenis gebruikt. Iemand die zijn borst nat kan maken, moet zich vervolgens wel flink in het zweet werken, maar voor zover ik weet bestaat de uitroep Mouille ta chemise! niet in het Frans. In een contextueel woordenboek ben ik wel de volgende uitspraak tegengekomen (maar een juiste context is dan natuurlijk wel van belang): Vous avez tiré le bon numéro! ('u hebt het goede nummertje getrokken', ironisch bedoeld uiteraard). 

volgende keer:

Hoe houd je je gedeisd in het Frans? Of hoe ben je op je hoede?

se mettre le doigt dans l'oeil

de plank (volledig) misslaan
(lett. 'je vinger in je oog steken')

Het moet inderdaad een pijnlijke vergissing zijn, als je je vinger in je oog steekt. Het doet niet alleen pijn, maar kan ook onherstelbare schade veroorzaken. Volgens de Franse site www.expressio.fr zien sommigen een verklaring van deze uitdrukking in het katholieke gebruik om je voorhoofd te deppen met een beetje wijwater uit een wijwaterbekken (un bénitier). Als je niet oplet, kom je dan met je vinger verkeerd terecht. Maar - ik verzin het echt niet zelf - dezelfde site wijst ook weer op de bargoense betekenis van het woord oeil, dat - we hebben het al eerder gezien - ook voor de anus staat. Waar de vinger in dat geval voor staat, laat zich raden. Kennelijk is dit voor veel Fransen een pijnlijke vergissing. Zijn we toch weer onder de gordel beland. Mes excuses.

volgende keer

Hoe werk je je in het Frans in het zweet?

va te faire cuire un oeuf

Ga toch fietsen!
(lett. 'ga een ei voor je laten bakken')

Als onze aanwezigheid of bemoeizucht niet bijzonder op prijs wordt gesteld kunnen wij Nederlanders worden aangespoord tot het maken van een tochtje op ons nationale vervoermiddel, het stalen ros. Zo zal het u niet verbazen dat er in Frankrijk ook een toespeling wordt gemaakt op  hun meest geliefde activiteit, nl. eten (en drinken). 

De uitdrukking dateert uit de tijd dat de keuken nog het exclusieve domein was van de huisvrouw. Het mocht dan wel haar taak zijn om voor het eten te zorgen, manlief kon het even goed vaak niet laten kritiek te uiten op haar bezigheden in de keuken. Als het haar echt te gortig werd, kon ze haar man de deur wijzen met de opmerking: 'laat toch ergens een ei voor je bakken (zelf was hij daar kennelijk niet toe in staat...) en laat mij alsjeblieft met rust...'

Overigens bestaat er in het Frans ook een uitdrukking die wat meer in de buurt komt van ons 'ga toch fietsen', maar dan wel met de benenwagen: Va te promener ('ga wandelen'). Het Franse landschap is misschien iets te geaccidenteerd om je er voor je plezier met de fiets te wagen...

volgende keer

Hoe sla je in het Frans de plank mis?

couper les cheveux en quatre

haarkloven
('het haar in vieren knippen')

Het lijkt erop dat de Fransen nog preciezer zijn dan de Nederlanders: wij kunnen immers haarkloven, maar daarbij is niet precies aangegeven op welke manier. In het Frans dien je een haar echter in exact vier delen te kloven. Dit geldt ook voor varianten van deze uitdrukking: waar wij genoegen nemen met mierenneuken wordt in het Frans ook nog precies aangegeven hoe dat moet. Het gebeurt daar overigens niet met mieren, maar met vliegen en die moeten dan ook nog eens van de achterzijde worden benaderd: enculer des mouches...

volgende keer: 

Hoe zeg je in het Frans 'Ga toch fietsen!'? Op de Tour de France na, zijn wij als Nederlanders immers een veel fietsgrager volk dan de Fransen...

fort comme un Turc

zo sterk als een beer 
(lett. 'sterk als een Turk')

Speciaal voor onze Turkse vrienden, die wel wat aandacht verdienen, nu  helaas ook in het mooie Istanboel een bloedige aanslag is gepleegd. Volgens de Fransen zouden zij dit snel weer te boven moeten kunnen komen, want de Turken wordt een grote kracht toegedicht. De uitdrukking dateert uit de vijftiende eeuw, kort na de val van Constantinopel, het huidige Istanbul, en de reputatie van onverschrokken, nergens voor terugdeinzende Turken werd definitief gevestigd in de tijd van het Ottomaanse rijk. 

En hiermee hebben we dus vast één oplossing van de vergelijkingen van gisteren. Hieronder het volledige overzicht:

- zo doof als een kwartel: sourd comme un pot ('doof als een pot', verklaring helaas ongewis)

- zo gek als een deur: fou comme un chapelier ('gek als een hoedenmaker', wel verklaard door het feit dat hoedenmakers vroeger bij het maken van bepaalde hoeden kwik nodig hadden en enigszins ontregeld raakten door het inhaleren van deze kwikdampen)

- zo mager als een lat: maigre comme un clou ('mager als een spijker')

- roken als een ketter: fumer comme une cheminée ('roken als een schoorsteen', een variant die ook bij ons bekend is)

- slapen als een roos: dormir comme une marmotte ('slapen als een marmot')

- stelen als de raven: être voleur comme une pie ('dief zijn als een ekster')

- zo sterk als een beer: fort comme un Turc (zie hierboven)

- trillen als een rietje: trembler comme une feuille ('trillen als een blaadje')

volgende keer:

Wie zijn er beter in haarkloven, Nederlanders of Fransen?

avoir une faim de loup

honger als een paard hebben
(lett. 'een wolvenhonger hebben')

Soms komen vergelijkingen in het Frans en het Nederlands overeen. Zo zeg je ook doux comme un agneau ('mak als een lammetje'), malade comme un chien ('ziek als een hond') en léger comme une plume ('zo licht als een veertje'). Maar dat is zeker niet altijd het geval. Laten we er dit keer eens een oefeningetje van maken. Zoek de juiste onderdelen bij elkaar. De oplossing volgt morgen:

doof als een kwartel  

sourd comme...

gek als een deur

fou comme...

mager als een lat

maigre comme...

roken als een ketter

fumer comme...

slapen als een roos

dormir comme...

stelen als de raven

être voleur comme...

sterk als een beer
fort comme...

trillen als een rietje

trembler comme...

... un chapelier ('een hoedenmaker')

... une cheminée ('een schoorsteen')

... un clou ('een spijker') 

... une feuille ('een blaadje') 

... une marmotte ('een marmot')

... une pie ('een ekster')

... un pot ('een pot')
... un Turc ('een Turk')

Hier komen we toch wel uit?

volgende keer...

de oplossingen + een enkele verklaring 

 

beurré comme un petit lu

ladderzat zijn
(lett. 'geboterd zijn als een koekje van Lu')

Op het eerste gezicht is dit een hele merkwaardige uitdrukking: al eet je drie pakjes koekjes achter elkaar op... het is misschien slecht voor een goed figuur, maar dronken word je er niet van. 

Wat hier gebeurd is, is dat in de straattaal het woord bourré ('ladderzat', lett. 'tot de rand gevuld') is verbasterd tot beurré, misschien ook versterkt door de aanblik van een weke dronkelap die grove taal uitslaat (in sommige delen van Frankrijk parler gras, 'vet spreken'). Ook in drukkersjargon wordt een pagina met wel heel veel tekst een page beurrée genoemd. Om een uitdrukking kracht bij te zetten wordt vaak een vergelijking toegevoegd: 'zo zat als een aap', 'zo zat als een maleier'. In het geval van beurré lag dan het koekje voor de hand, aangezien het beroemdste koekje van het merk Lu, de petit beurre is, een droog theekoekje dat minder droog is gemaakt door een grote hoeveelheid boter, het is als het ware beurré de beurre...

volgende keer

gaan we wat meer vergelijkingen bekijken. Wij hebben honger als een paard, of als een leeuw. De Fransen ook?

je ne suis pas dupe

Daar trap ik niet in / ik heb het heus wel door
(lett. 'ik ben geen slachtoffer')

Op het plaatje zien we vier demonstranten ('ik ben Charlie, ik ben joods, ik ben politieagent, ik trap er niet in'). De vierde man draagt een gallisch hoofddeksel en daarboven is Rivarol geschreven, de naam van een extreem-rechts Frans tijdschrift dat berucht is om zijn antisemitische denkbeelden. Hij staat er wel tamelijk alleen in, want achter de drie demonstranten zien we de honderdduizenden manifestanten die op 11 januari 2015 door de Parijse straten trokken om hun ongenoegen en verbondenheid te tonen na de aanslagen op Charlie Hebdo.

De oorsprong van het woord dupe is niet helemaal zeker. Je moet wel beseffen dat het woord dupe in het Frans de connotatie 'dom' heeft: je bent dus als het ware slachtoffer van iets (mede) door je eigen domheid. Het zou iets te maken kunnen hebben met het Latijnse upupa ('hop', de opvallende vogel die behalve dat hij voortdurend zijn eigen naam zegt, erg bekend is door zijn in het oog springende kuif). Vandaar is het werkwoord déhupper ('van zijn kuif ontdoen') ontstaan. Maar in het middeleeuws Frans bestond er ook al een woord dupe/duype met de betekenis 'sukkel'. Misschien hebben de verschillende woorden elkaar beïnvloed en geleid tot de huidige betekenis.

volgende keer

zien we hoe een bekend koekje in de Franse taal terecht is gekomen...

être aux (petits) oiseaux

in de wolken / in de zevende hemel zijn
('bij de vogeltjes zijn')

Frankrijkgangers hebben deze uitdrukking misschien nooit gehoord, en dat kan kloppen. Zij kennen misschien eerder de uitdrukking être aux anges ('bij de engelen zijn') of être au septième ciel ('in de zevende hemel zijn'). Maar er is nog een ander groot land aan de andere kant van de oceaan waar Frans gesproken wordt: in Canada zijn de engeltjes in de hemel vervangen door vogeltjes. Misschien heeft de ontkerkelijking zich in Québec wel grondiger voltrokken dan op het Europese vasteland? De uitdrukking is gemakkelijk te begrijpen. Misschien verdient alleen de variant van de zevende hemel enige nadere verklaring. Daarvoor moeten we terug naar de tijd voor Copernicus en Galilei. Toen stelde men zich het universum voor als een stelsel waarin de aarde zich in het midden bevond met daaromheen zeven sferen: volkomen doorzichtige kristallen schijven waarin zich een hemellichaam bevond: de sfeer van de maan, van Mercurius tot en met de laatste toen bekende planeet, Saturnus. Saturnus bevond zich in de zevende hemel. Voorbij de zevende hemel bevond zich het firmament, waar de sterren zich bevonden en boven dat alles verbleef God zelf. Tot in de vijftiende eeuw was men nog wel in de derde hemel te vinden, de sfeer van Venus, godin van de liefde. Maar ja, voor de mens is het natuurlijk nooit genoeg. We bouwden immers ook de toren van Babel om God zelf te bereiken. Verder dan de zevende hemel zijn we echter kennelijk nooit gekomen. De Québécois zijn bescheidener en gemakkelijker tevreden te stellen: zij raken al in extase in onze eigen directe omgeving, bij de vogeltjes...

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans: 'Daar trap ik niet in!'?

avoir la tête dans le cul

een kater hebben
(lett. 'het hoofd in de kont hebben')

Dit is een relatief recente uitdrukking, die pas aan het eind van de twintigste eeuw algemeen (vulgair) is geworden. Voor de duidelijkheid: het gaat er niet om je hoofd in andermans kont te steken, maar het gaat daadwerkelijk om een exercitie van buitengewone lenigheid. Mocht je toch slagen in deze bovenmenselijke vorm van buigzaamheid, dan is het te verwachten dat je blik enigszins vertroebeld is en dat je geluiden ietwat vervormd en afgedekt waarneemt. Of misschien wil je je na een uit de hand gelopen feestje het liefst oprollen in je bed, zoals sommige dieren dat ook kunnen, met hun hoofd tegen hun kont...

volgende keer...

zoeken we het eens beetje minder laag bij de grond, tussen de vogels om precies te zijn.

mardi: panneaux insolites

'Scheten-in-koor-steeg'

Voorwaar een bijzondere straatnaam. Toch hoeft dit niet te verbazen. Het heeft er waarschijnlijk niets mee te maken, maar Frankrijk is niet voor niets het land dat iemand heeft voortgebracht als Joseph Pujol, alias de petomaan, oftewel iemand die de kunst verstaat om naar believen winden te laten en daar een publiek mee probeert te vermaken. De kunst is vooral om bewust de kringspier van de anus te manipuleren zodat gassen met variërend geluid het lichaam uitgeperst worden. 

Deze Joseph Pujol werd overigens zelf ook geboren in een straat met een merkwaardige naam, nl. rue des Incurables, 'de straat van de ongeneeslijken' in Marseille. Pujol maakte furore in de jaren 1890-1894 in de Moulin Rouge in Parijs, waar hij melodieën ten gehore bracht met behulp van lucht uit zijn endeldarm. Naar verluidt verdiende hij hier zelfs meer mee dan de beroemde Sarah Bernhardt. Hij trad op voor vele beroemdheden, zoals de Engelse en Belgische koning en Sigmund Freud. Op zijn repertoire stond o.a. de Marseillaise, maar ook bekende liedjes als Au clair de la lune. De Eerste Wereldoorlog maakte een eind aan zijn carrière en daarna ging hij zich weer wijden aan zijn oorspronkelijke beroep, dat van koekjesbakker. Hij werd 88 jaar oud en zijn graf is nog steeds te bezichtigen in La Valette in de Var. Er is zelfs een filmfragment van hem bewaard gebleven. Helaas dateert dit wel uit de tijd van de stomme film...:

volgende keer...
Nu we toch zo bezig zijn: wat is er aan de hand als je in het Frans je hoofd in je kont hebt zitten?

ne pas avoir froid aux yeux

onverschrokken zijn, voor de duivel niet bang zijn
(lett. geen koude ogen hebben, het niet koud hebben aan je ogen)

Tja, maar hoezo geen koude ogen hebben? Ik heb alleen een volgende - ogenschijnlijk vergezochte - verklaring kunnen vinden: in de zestiende eeuw schijnt avoir froid heel vaak overdrachtelijk te zijn gebruikt in combinatie met lichaamsdelen. Zo betekende bijvoorbeeld avoir froid aux dents ('het koud aan je tanden hebben') honger hebben en avoir froid aux pieds ('koude voeten hebben') jaloers zijn (maar waarom dat dan weer?). In het bargoens van de negentiende eeuw was avoir froid (een verkorte versie van avoir froid au cul 'een koude kont hebben') een aanduiding voor 'bang zijn', 'een angsthaas zijn'. Van een kont naar een oog zou volgens de Franse taalkundige Alain Rey een kleine stap zijn, aangezien in hetzelfde bargoens met een oeil ('oog') ook de anus wordt aangeduid... En zo zijn we toch ineens weer in scabreuze sferen terechtgekomen. 

de volgende keer

is het weer dinsdag... mardi, panneaux insolites...

avoir un poil dans la main

aartslui zijn
('een haar in je hand hebben')

De herkomst van deze uitdrukking is niet helemaal duidelijk, al weten we dat hij vanaf het begin van de negentiende eeuw regelmatig voorkomt. Sommigen hebben geopperd dat iemand die zijn handen nooit gebruikt (om te werken) daar uiteindelijk vanzelf haren in zal zien groeien. 

Een andere verklaring gaat er niet van uit dat de haar in kwestie uit de hand groeit, maar dat hij er door een ander in is gelegd met de vraag die goed te bewaren. Als iemand anders hem vervolgens vraagt om te werken, kan hij steeds antwoorden dat hij die niet kan gebruiken omdat hij immers zijn hand gesloten moet houden om deze belangwekkende taak te kunnen uitvoeren. Deze verklaring is misschien waarschijnlijker, aangezien er ook een variant bestaat waarin iemand die echt heel heel lui is, een queue de vache ('koeienstaart') in de hand heeft en die groeien toch echt niet spontaan uit een mensenhand...

volgende keer

In het uiterste noord-oosten van ons land lijkt het eindelijk een beetje koud te worden. Wat betekent het echter als je het niet koud hebt aan je ogen?

avoir mangé du lion

barsten van de energie
(lett. 'leeuw gegeten hebben')

Zoals ik al zei eten we tijdens de feestdagen vaak dingen die de rest van het jaar niet zo vaak op ons bord belanden. Zo heb ik zelf gisteren struisvogelbiefstuk gegeten, maar leeuw? Nee, dat heb ik nog nooit geproefd. Maar de Fransen - die een heel scala aan culinaire uitdrukkingen kennen - kunnen zich er wel een voorstelling bij maken. Van iemand wiens enthousiasme niet te temperen lijkt, die helemaal uit zijn bol gaat doordat hij barst van de energie, wordt kennelijk vermoed dat hij leeuw gegeten heeft. De leeuw wordt immers gezien als een edel dier dat sterk en dapper is, maar ook agressief en wreed. Hij moet dus wel  beschikken over een grote portie energie en een niet te temmen vechtlust. Het eten van een leeuw zou dus een zelfde effect moeten opleveren als een blik spinazie op Popeye. Je moet inderdaad denken aan zo'n plotseling effect, want de uitdrukking wordt vooral gebruikt bij iemand die normaal gesproken niet zo'n energiek gedrag vertoont.

volgende keer

Hoe noem je iemand die juist getuigt van het tegendeel, iemand die aartslui is?

L'enfer est pavé de bonnes intentions

De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens
(lett. 'de hel is geplaveid met goede bedoelingen' en in de variant hiernaast 'de toekomst is geplaveid met goede bedoelingen')

In de titel van het boekje hiernaast gaat het om onbedoelde kwalijke neveneffecten van geniale uitvindingen, maar in de weinig optimistische christelijke spreuk gaat het uiteraard om de constatering dat goede voornemens zelden gerealiseerd worden. Erger nog, het hebben van goede voornemens alleen is niet genoeg om te voorkomen dat je eeuwig zult branden in de hel... De uitdrukking in zijn huidige vorm bestaat sinds de negentiende eeuw, maar varianten ervan duiken al op sinds de twaalfde eeuw en schijnen zich van Engeland te hebben verspreid over het continent.

Mes meilleurs voeux pour l'année 2016, 'de beste wensen voor het jaar 2016' trouwens! Het laatste wat ik natuurlijk wil, is ieders goede voornemens de grond in boren met zo'n zuurpruimerige fatalistische spreuk als die van vandaag. Mijn excuses daarvoor.

Laten we daarom eindigen met een wat optimistischere Franse nieuwjaarsspreuk: A Nouvel An, nouvel élan (lett. 'Met Nieuwjaar een nieuwe bezieling'). Dat al het goeds dat het afgelopen jaar misschien nog is uitgebleven, het komende jaar gerealiseerd moge worden!

volgende keer

De afgelopen feestdagen hebben we natuurlijk weer van alles gegeten, maar bij wie stond er ook leeuw op het menu?