donderdag 31 december 2015

prendre la mouche

een kort lontje hebben
(lett. 'de vlieg pakken')


Vanavond is het Oudejaarsavond en dan wordt er traditiegetrouw in Nederland veel vuurwerk afgestoken. En dan is het natuurlijk te hopen dat niemand een te kort lontje heeft. Daardoor vroeg ik me af of die uitdrukking ook in het Frans bestond. Het antwoord is ja, maar hij is niet overal even gangbaar en het is ook goed mogelijk dat het om vertalingen gaat. Zo ben ik de uitdrukking avoir la mèche courte tegengekomen, hetgeen een letterlijke vertaling is, maar deze uitdrukking zou ook verkeerd begrepen kunnen worden, omdat mèche behalve 'lont' ook 'haarlok' betekent. Daarnaast kun je ook zeggen dat iemand dispose d'un fusible court, ook een letterlijke vertaling. Er bleken uiteindelijk nogal veel Franse uitdrukkingen te bestaan voor ons korte lontje. Zou dat iets over de volksaard zeggen?
Ik bespreek er nog een paar: een aardige is afkomstig uit de autowereld, uit de tijd van de viertaktmotoren: il m'arrive de démarrer au quart de tour ('ik wil nog wel eens bij de eerste slag van de motor starten'). Ook kun je zeggen dat iemand s'énerve vraiment pour un rien ('zich echt om niets opwindt'), of dat hij  a mauvais caractère (lett. 'een slecht karakter heeft'). Of je hebt un tourment intérieur prêt à exploser ('een innerlijke kwelling die op uitbarsten staat'). Eerder in dit blog besprak ik al de uitdrukking soupe au lait ('melksoep' omdat melk zo gemakkelijk overkookt) en zo kan ik nog wel even doorgaan.

Maar de verrassendste vond ik toch wel prendre la mouche ('de vlieg pakken'). Deze uitdrukking vereist nadere uitleg. Allereerst moet je hier wel de juiste betekenis van prendre begrijpen. Ook al staat de Fransman bij sommigen bekend om zijn lichte zeden, het werkwoord heeft hier niet zijn overdrachtelijke betekenis, zoals in het Nederlandse 'mierenneuken'. Nee, je moet het hier zien als 'ontvangen, krijgen, vatten', zoals bijvoorbeeld in prendre un rhume ('kou vatten'). Vervolgens moet je je - misschien moeilijk als stedeling - eens proberen in te leven in een koe. Wie wel eens op het platteland geweest is, heeft misschien wel eens een koe wild loeiend in het rond zien springen. Op het eerste gezicht lijkt er niets aan de hand te zijn, maar schijn bedriegt. De koe in kwestie had net haar staart opgetild om het weiland met een sappige vla te verrijken of de atmosfeer te vervuilen met een methaanwolk, en op dat moment zag een steekvlieg zijn kans waar om haar te treffen op een wel heel gevoelige plek... In de zeventiende eeuw was het woord mouche een algemene aanduiding voor insecten, dus niet alleen voor vliegen, maar ook bijvoorbeeld voor horzels en wespen. En nu begrijpen wij de uitdrukking beter, want wij kennen ook 'als door een wesp gestoken'. En in het Frans kun je ook vragen Quelle mouche l'a donc piquée? ('Welke vlieg/wesp heeft haar gestoken?'). 

volgende keer
is het tijd voor goede voornemens...

woensdag 30 december 2015

raconter des salades

Smoesjes verkopen
(lett. 'salades vertellen')

Een salade is een mengsel van verschillende ingrediënten die samen een aangename combinatie vormen die makkelijk naar binnen gaat. Zo bedacht men in de negentiende eeuw dat een leugen gemakkelijker geaccepteerd wordt als je een beetje humor, voorgewende excuses, een beetje waarheid en onwaarheid met elkaar mengt: een sausje erover en veel overtuigingskracht, en grote kans dat je slappe verhaal door anderen 'verteerd' wordt. Een Fransman verkoopt dus geen smoesjes, maar vertelt salades.

Een bijzonder gebruik van het woord salade vinden we trouwens in de aanduiding panier à salade voor een politiebusje. In eerste instantie lijkt het absurd om een politiebusje te vergelijken met een 'slamandje', maar we hoeven alleen maar terug te gaan in de tijd om de vergelijking te begrijpen. Allereerst moet je niet denken aan zoiets als een broodmandje, maar aan de ijzeren netjes die vroeger gebruikt werden om salades met harde hand in droog te schudden:

 De eerste politiewagens werden nog getrokken door paarden en hadden opengewerkte wanden die een beetje deden denken aan die oude slamandjes. Voeg daaraan toe dat het wegdek destijds aanmerkelijk hobbeliger was dan tegenwoordig en je kunt je voorstellen dat de gevangenen die in deze voertuigen moesten plaatsnemen door elkaar geschud werden als een salade in een mandje...

volgende keer
Morgen is het oudejaarsavond. Laten we hopen dat niemand een 'te kort lontje' heeft...

dinsdag 29 december 2015

regagner ses pénates

weer op honk zijn
(lett. 'weer terugkeren naar zijn Penaten (huisgoden)')

Ja, we zijn weer terug! Na een kort verblijf in het Land van de Rijzende Zon pak ik de draad weer op (je reprends le fil) van dit blog. Op het plaatje wordt de uitdrukking weliswaar niet letterlijk gebruikt, maar er wordt wel in de juiste context naar verwezen. De Penaten waren namelijk in de Romeinse tijd de beschermgoden van huis en haard, aanvankelijk alleen voor de voorraadkamer, later ook voor het hele huis en het gezin. Het plaatje komt uit Asterix, waarin een onzichtbare boodschapper tegen Pontius Penates zegt 'Ave, Pontius Penates, de Galliërs zijn aan ons ontsnapt en het is te vrezen dat ze momenteel ver weg zijn!' waarop de alter ego van Pilatus zijn handen in onschuld wast: 'Nou, mijn beste spion-druïde, wat ze nu zullen doen buiten het grondgebied waarover ik de leiding heb, zal me een rotzorg zijn!', dit tot grote ergernis van een andere aanwezige die zich stoort aan de onverschilligheid van zijn superieur, denkend 'ik krijg de zenuwen van die vent die constant zijn handen [in onschuld, AG] wast.'

volgende keer
Hoe kom je in het Frans met smoesjes aan?

donderdag 17 december 2015

habiller pour l'hiver

roddelen over, kwaadspreken van iemand
('lett. kleden voor de winter')


Het is tijd voor een korte winterstop, maar vrees niet... nog dit kalenderjaar ben ik weer terug van de pause hivernale... En we gaan de winterstop in met een heuse presidentiële boodschap van François Hollande op bezoek bij Nazarbajev, die al vanaf de prehistorie president is van Kazachstan ('greatest country in the world', als we Borát mogen geloven). Hij is daar ook in winterkleren gestoken en roept vertwijfeld uit: 'O die idioten! Daar gaan ze weer over lachen in Frankrijk! Met hun lokale gewoonte hebben ze me goed ingepakt voor de winter / lees: goed over me zitten roddelen'. 

herkomst van de uitdrukking
Allereerst moeten we daarvoor de bijzondere etymologie van het werkwoord habiller ('(aan)kleden') bekijken: Rond 1200 luidde het werkwoord nog abiller (zonder h) uit het woord bille met het voorvoegsel a-, en dat betekende zowel 'een houtblok maken' (préparer une bille de bois) als 'bomen snoeien' en 'bomen ontschorsen'. Dat werkje deed je gewoonlijk met een bijl (une hache) en zo schijnt die h ervoor gekomen te zijn. Onder invloed van het woord habit ('kledingstuk') is de betekenis van het werkwoord in de loop der eeuwen vervolgens verschoven naar '(om)kleden'. Raar, maar waar...
Als je kwaadspreekt van iemand, dan zadel je iemand met van alles en nog wat op. Je hult iemand in laster, je bekleedt hem er in feite mee. Tenminste, dit beweren mijn etymologische bronnen... Maar waarom dan voor de winter? Heel simpel: in dit seizoen heb je doorgaans - het lijkt er momenteel echter niet op - dikkere kleding nodig tegen de kou. Kwaadsprekers zouden er dus juist in dit seizoen plezier in scheppen mensen met dikke lagen laster te bekleden.

O.K. Nu houden we even een winterstop. Maar houd het blog in de gaten. Ik ben voor de jaarwisseling weer terug met nieuwe uitdrukkingen!

woensdag 16 december 2015

Faut pas pousser mémé dans les orties!

Je kunt ook te ver gaan!
(lett. 'Je moet oma niet in de brandnetels duwen')

'Wat doen we met oma met de kerst?' is een vraag die sommigen bezighoudt nu de feestdagen naderen. In ieder geval haar niet in de brandnetels duwen. Dat zou toch echt te ver gaan.

Iedere taal heeft zo zijn opmerkelijke en unieke uitdrukkingen en me dunkt, dit is er wel een in het Frans. Je hebt er meteen een beeld bij en dat is toch ook erg ongemakkelijk en iedereen zal het ermee eens zijn dat dit toch echt te ver gaat, hoe onhebbelijk de dame in kwestie misschien ook mag zijn. Waar de uitdrukking vandaan komt, is helaas niet duidelijk, maar de betekenis ligt voor de hand.

volgende keer
voorlopig de laatste uitdrukking voor een korte winterstop (maar we zijn nog dit kalenderjaar terug!) en die gaat uiteraard over de winter... en bevat een presidentiële boodschap!

dinsdag 15 december 2015

conduire à droite?

Als dat maar goed gaat...
('Let op! Links rijden Rechts rijden Links rijden')


We weten dat het wel eens wil botsen tussen Engelsen en Fransen, maar om het er nu ook echt letterlijk op aan te laten komen... Gelukkig heeft iemand de fout ontdekt en geprobeerd de Franse 'vertaling' onzichtbaar te maken.

Dat er sprake is van een zeker wantrouwen tussen beide volken, mag blijken uit talloze uitdrukkingen over en weer. Is bij de Engelsen syfilis wel bekend onder de benaming 'Frenchman's disease', in het Frans heet deze nare aandoening wel maladie anglaise. Je had die kwaal natuurlijk kunnen voorkomen door een capote anglaise ('a French letter' 'een condoom') te gebruiken, of door er op het juiste moment stiekem vandoor te gaan (filer à l'anglaise, 'take a French leave'). Zal het ooit goed komen tussen de Fransen en hun meilleurs ennemis ('beste vijanden')?

volgende keer
Wat doet oma in de brandnetels?...

maandag 14 december 2015

À vos souhaits!

Gezondheid!
(lett. 'Tot uw dienst! / Zoals u wilt!')

('Wat is uw wens? Hatsjie! Tot uw dienst!')

In bijna alle talen wenst men iemand die niest gezondheid toe (zelfs in de Verenigde Staten gebruikt men in zulke situaties de Duitse uitdrukking 'Gesundheid') of men roept Gods zegen over de ander af ('God bless you', of zoals onze zuiderburen wel zeggen 'God zegene u'), zo niet de Fransen. Natuurlijk bestaat in het Frans de uitdrukking Santé, een verkorte versie van A votre santé! maar dat wordt gezegd wanneer het glas wordt geheven.

Maar waarom zegt men in het Frans 'tot uw dienst', alsof je de geest uit de fles bent die je wens wil vervullen nadat Aladdin over de toverlamp heeft gewreven?
Er bestaan verschillende verklaringen voor. In de mythologie en volgens de oude joods-christelijke traditie zou de eerste reactie van de allereerste mens een niesreflex zijn geweest en wat ligt er meer voor de hand dan een pasgeborene toe te wensen dat hij of zij door God gezegend wordt en dat al zijn of haar toekomstige wensen vervuld zullen worden?

Daarnaast zou niezen ook nog eens de laatste daad zijn van een stervende, want Adam en al zijn nakomelingen zouden niezend zijn gestorven, totdat aartsvader Jacob God gevraagd zou hebben een eind te maken aan deze slechte gewoonte, omdat een teken van vreugde (de geboorte) niet tegelijkertijd een teken van rouw zou moeten zijn.

Nog niet zo lang geleden geloofden voedsters in Engeland en Schotland dat een pasgeborene in de macht was van feeën zolang het nog niet geniest had. Er werden dus allerlei strategieën bedacht waardoor het kind drie keer zou niezen, de enige manier om het kind te bevrijden van de kwade geesten. En dat zien wij dan weer terug in onze eigen cultuur, waarin we iemand die eenmaal niest, aansporen dat nog twee keer te doen, om daarmee goed weer af te dwingen...

met dank aan www.expressio.fr

volgende keer
weer een opmerkelijk Frans opschrift...

zondag 13 december 2015

même pas peur!

Mij maak je niet bang hoor!
(lett. 'zelfs geen angst')


We kunnen er natuurlijk niet om heen. Sinds een maand geldt in heel Frankrijk de noodtoestand en al lijkt de situatie van alledag zich - gelukkig! - inmiddels steeds meer te normaliseren, de schrik zit er bij velen goed in na de georganiseerde reeks terreurdaden op vrijdag de dertiende in Parijs.
Tegelijkertijd realiseren velen zich dat dat nu juist de bedoeling is van de daders: het woord 'terrorisme' zegt het al en daarom willen zij duidelijk maken dat ze zich niet door terreurdaden willen laten intimideren.
Een Franstalig kind dat zichzelf moed wil inspreken in een lastige situatie, bijvoorbeeld als het gepest wordt, zegt Même pas peur! en die spreuk zien we de laatste tijd steeds vaker verschijnen op cartoons in Franse kranten.

volgende keer
Als iemand niest, wensen wij hem of haar gezondheid toe. Maar in Frankrijk zegt men niet Santé! Maar wat dan wel?

zaterdag 12 december 2015

Avoir le vent en poupe

De wind mee hebben
(lett. 'de wind op de achtersteven hebben')

Het lijkt er nu toch echt van te komen, de uitgestelde slotverklaring van de klimaatconferentie in Parijs, dus laten we hopen dat we inderdaad kunnen concluderen dat de ijveraars voor een beter klimaat eindelijk de wind mee hebben.
Voor ons Nederlanders klinkt deze uitdrukking wel grappig, omdat onze woorden 'wind' en 'poep' iets anders suggereren. De woorden 'poep' en 'poupe' hebben echter niet dezelfde etymologie. Ons woord 'poep' is waarschijnlijk van oorsprong een klanknabootsing van een scheet, terwijl het Franse woord 'poupe' teruggaat op het Latijnse puppis ('achtersteven van een zeilschip').

volgende keer
een uitdrukking die de laatste tijd - na de terroristische aanslagen - steeds meer te zien is in Franse cartoons. Lukt het de terroristen om ons bang te maken?  

vrijdag 11 december 2015

Ce qui est différé n'est pas perdu

Wat in het vat zit, verzuurt niet
(lett. 'Wat wordt uitgesteld, is niet verloren')

Tja, dan kondig je met veel optimisme een uitdrukking aan omdat de ijveraars voor een beter klimaat de wind mee lijken te hebben, en dan wordt de slotverklaring van de klimaatconferentie in Parijs ineens met een dag uitgesteld... Dan stellen wij onze uitdrukking ook maar even uit. Maar laten we hopen dat van uitstel geen afstel komt. De Fransen zeggen dan dat ze hopen dat le report ne signifierait pas l'abandon. Laten we er maar het beste van hopen en concluderen dat 'wat in het vat zit, niet verzuurt': Ce qui est differé, n'est pas perdu...

volgende keer...
heeft het klimaat hopelijk dan toch de wind mee.

donderdag 10 december 2015

être tiré à quatre épingles

op zijn paasbest gekleed zijn
(lett. 'aan vier spelden getrokken worden / opgehangen zijn')

Als je een stuk stof perfect gespannen wil hebben, zonder vouwen, heb je maar vier spelden nodig, één in iedere hoek. 

herkomst van de uitdrukking
De uitdrukking dateert uit het eind van de zeventiende eeuw en was vermoedelijk aanvankelijk vooral van toepassing op de door edelen gedragen beenbeschermers en lange sokken die goed opgetrokken moesten zijn om plooien te vermijden. Het getal vier kan ook duiden op 'maximaal', zoals een later te behandelen uitdrukking se mettre en quatre ('zijn uiterste best doen') lijkt aan te geven. In de zeventiende en achttiende eeuw ging de uitdrukking être tiré à quatre épingles betekenen dat je mooi, symmetrisch gekleed was. In onze tijd krijgt de uitdrukking een steeds pejoratievere betekenis en wordt hij nogal eens gebruikt voor iemand die zich net iets te verzorgd heeft gekleed...

volgende keer...
Morgen wordt het slotdocument verwacht van de Klimaatconferentie in Parijs. De verwachtingen zijn hooggespannen, omdat het erop lijkt dat de ijveraars voor een beter klimaat eindelijk de wind mee hebben...

woensdag 9 december 2015

merde!

De emmer is overgelopen. ... en verder kun je in de stront zakken


Excusez le mot, maar dit hoort er nu eenmaal ook bij. In het Nederlands verwensen we doorgaans met ziekten of geslachtsdelen, maar in onze buurlanden refereert men bij voorkeur aan excrementen. Shit! Scheisse! Merde! Maar op het gebied van de scatologische uitdrukkingen spant het Frans toch echt de kroon. Het wemelt werkelijk van de woorden en uitdrukkingen, samentrekkingen e.d. met het woord merde en de betekenissen zijn niet eens allemaal - hoewel wel in de meeste gevallen - zo negatief. Een kleine greep uit het koprolalische corpus: waar wij eerder in de puree zitten (zijn we toch ook eens culinair bezig...) zit een Fransman dans la merde. Iemand die werkelijk alles verkeerd doet, se fout dans la merde (lett. 'duwt zichzelf in de stront'). Als je jezelf bovenmatig serieus neemt, dan vind je jezelf geen kleine poep: on ne se prend pas pour de la petite merde. Een etterbak - un emmerdeur - zorgt alleen maar voor ellende - un emmerdement - en voor je het weet zit je met een puinhoop - un merdier (lett. 'een hoop stront'). Dan is het wel prettig als je le système D oftewel la démerde beheerst, de kunst van het vinden van oplossingen uit netelige situaties, dat je je kunt démerder ('het redden'). Iemand die onuitstaanbaar is, is echt emmerdant en daardoor kun je dus ook buitengewoon emmerdé (geërgerd) worden. Maar als je het allemaal niet meer uitmaakt, zeg je gewoon: Je vous emmerde! ('U zoekt het maar uit! U kunt in de stront zakken!'). Heb je niets te doen, dan kun je s'emmerder ('je te pletter vervelen'), maar ook als je iemand succes wilt toewensen, bijvoorbeeld vlak voor een examen, kun je dat doen door Merde! te zeggen ('nou, succes hè, het zal vast wel lukken!').

En om dan tenslotte nog even terug te komen op de verwijzing naar een andere uitdrukking op de cartoon hierboven: in het Frans laat de druppel geen emmer maar een vaas overlopen: la goutte d'eau qui fait déborder le vase ('de druppel water die de vaas doet overlopen').

met dank aan Geneviève, Merde! Het ECHTE Frans dat U op school nooit leerde.

volgende keer:
houden we het weer een beetje netjes. De feestdagen zitten er immers weer aan te komen. Hoe zeg je in het Frans dat je op zijn paasbest gekleed bent?

dinsdag 8 december 2015

mardi: panneaux insolites

Alle richtingen
zoek het maar uit!

Zolang de voorraad strekt... vanaf nu iedere dinsdag een merkwaardig Frans opschrift. Stuur vooral in als je zelf opmerkelijke Franse bordjes, opschriften, reclameboodschappen, slogans of wat dan ook tegenkomt. Tja, welke richting moet je op als je zo'n verkeersbord tegenkomt op een Franse kruising? Een opmerkzame Fransman heeft er daarom zelf maar een sticker opgeplakt met Démerdez-vous!!! ('zoek het maar uit!!!'). 

volgende keer...
meer uitdrukkingen met merde. De gemiddelde Fransman lijkt wel geobsedeerd door uitwerpselen...  

maandag 7 december 2015

le violon d'Ingres

(een stokpaardje, ) een favoriete hobby

Deze beroemde foto van Man Ray verscheen voor het eerst in 1924 in het blad Littérature. We zien zijn favoriete model Kiki de Montparnasse op de rug met daarop twee vioolgaten. Maar waarom de viool van Ingres?

Jean Auguste Dominique Ingres was toch een beroemd schilder, o.a. bekend van la Grande Odalisque, La baigneuse en Le bain turc

Als je zijn bain turc bekijkt, zie je meteen hoe Man Ray Ingres citeert:

Maar hoe zit het dan met die viool? Wel, Ingres was in zijn vrije tijd ook een verdienstelijk violist, zo verdienstelijk zelfs dat hij tweede viool speelde in het orkest van het Capitole de Toulouse. Sinds het begin van de twintigste eeuw is un violon d'Ingres de benaming voor het met hartstocht beoefenen van een activiteit buiten je eigen beroep. Als je violon d'Ingres in een woordenboek opzoekt, vind je steevast de vertaling 'stokpaardje', hoewel dat dus niet precies de lading dekt...  

volgende keer
een nieuw item: dinsdag, dag van de merkwaardige opschriften!
(Vind je zelf iets, stuur het vooral in!)

 
 

zondag 6 december 2015

prendre le taureau par les cornes

De koe bij de horens vatten
(lett. 'de stier bij de horens vatten')


Waarom het in Nederland een koe is geworden, is mij niet helemaal duidelijk, maar in de meeste andere Europese talen bestaat deze uitdrukking ook en dan gaat het steeds om een stier (to take the bull by the horns, den Stier bei den Hörnern fassen, coger el toro por los cuernos) en dan is nog duidelijker dat het hier om een risicovolle gebeurtenis gaat. Mocht je ooit oog in oog met een briesende stier komen te staan, dan zegt je instinct waarschijnlijk dat je je beter meteen uit de voeten kunt maken en het getuigt dus van enorme moed, kracht en behendigheid als je daarentegen het beest bij de horens vat en hem probeert neer te leggen.

Heb je eenmaal dit huzarenstukje geleverd, dan is de rest van het werk dat je te wachten staat een eitje. Als de kop van de slang er eenmaal af is, zo zegt de Fransman, dan is de rest nog maar een stukje touw: lorsque la tête du serpent est coupée, le reste n'est qu'une corde.

volgende keer
een derde verzoekje: Ingres, dat was toch een bekend schilder? Of was het nou een violist? Hoe zit dat nou?

zaterdag 5 december 2015

faire porter le chapeau

iemand de zwartepiet toespelen
(lett. 'iemand de hoed laten dragen')


Deze uitdrukking gaat terug tot de 16e eeuw. In die tijd was een hoofddeksel zeer bepalend voor iemands sociale status. Aan iemands hoofddeksel kon je precies zien uit welke laag van de samenleving iemand afkomstig was. Een eeuw later ontstond al de uitdrukking 'mettre un chapeau à quelqu'un' ('iemand een hoed opzetten') in de betekenis van 'kwaadspreken van iemand, iemands reputatie beschadigen'.


Iemand die de zwartepiet krijgt toegespeeld 'reçoit la mauvaise carte'. Deze uitdrukking ligt eigenlijk dichter bij de Nederlandse variant, aangezien 'zwartepiet' ook de naam is voor de schoppenboer. In het kaartspel 'zwartepieten' verliest de speler die als laatste de schoppenboer nog in handen heeft.

Sinterklaas en Zwarte Piet in Frankrijk


Maar met alle discussie in ons land is het misschien ook interessant om te weten of Frankrijk ook Zwarte Piet kent. Ja en nee. Het sinterklaasfeest wordt ook gevierd in Noord- en Oost-Frankrijk (Lotharingen), al is het zoals in de meeste landen grotendeels verdrongen door de kerstman. Sinterklaas (Saint-Nicolas) lijkt op onze sinterklaas, maar Zwarte Piet (Père Fouettard) is een ander personage. Allereerst is hij niet zwart, hij loopt rond in een monnikspij en draagt een grote zwarte of rode baard en een roe. In tegenstelling tot Sinterklaas is hij absoluut geen kindervriend. Hij komt kinderen die niet braaf zijn geweest straffen en geeft hen cadeautjes die ze niet willen, zoals mosterd, (steen)kolen, aardappelen of uien. Père Fouettard is voor het eerst in de Elzas verschenen in de zestiende eeuw en heet ook wel Croque-Mitaine. Er worden diverse historische personages genoemd die aan de oorsprong zouden liggen van dit gevreesde personage: een opvliegende heer uit de Middeleeuwen en in Metz wordt verteld dat het keizer Karel V zou zijn die de stad in 1552 belegerde. De inwoners van Metz zouden de keizer vervolgens belachelijk hebben gemaakt door een pop met zijn beeltenis te verbranden. En dan is er nog de legende die beweert dat Père Fouettard de beul zou zijn geweest die de drie kinderen heeft terechtgesteld die vervolgens door de bisschop van Myra weer tot leven zouden zijn gewekt. En Zwarte Piet met zijn zak waarin kinderen naar Spanje, het land van de Moren werd gestopt? Dat verhaal schijnt, net als de croissant, uit Oostenrijk te komen... Het laatste woord is hierover nog niet gezegd...

volgende keer
weer een verzoekje van een collega: hoe zeg je in het Frans 'de koe bij de horens vatten'?

vrijdag 4 december 2015

l'oisiveté est mère de tous les vices

Ledigheid is des duivels oorkussen
(lett. ledigheid is de moeder van alle ondeugden)


Ziehier het eerste 'verzoeknummer' op dit weblog: een favoriete uitdrukking van een van mijn collega's. Er volgen binnenkort meer verzoeknummers. Het idee dat uit luiheid niets goeds voort kan komen, is natuurlijk een buitengewoon moralistische uitspraak die erom vraagt geparodieerd te worden. Zo vond ik de uitspraak die ik hierboven heb afgebeeld: L'oisiveté est la mère de tous les vices, mais le vice est le père de tous les arts van Alfred Capus, een negentiende-eeuws journalist/schrijver uit Aix-en-Provence: 'Ledigheid is de moeder van alle ondeugden, maar de ondeugd is de vader van alle kunsten.'

Een andere parodie vond ik in een stripverhaal van de smurfen:

'Vooruit!! Aan het smurf [werk] zoals iedereen, want zoals de Grote Smurf altijd zegt: "Luiheid is de moeder van alle smurfen en..."












volgende keer
Morgen is het 5 december. Hoe speel je in het Frans iemand eigenlijk de zwartepiet toe?

donderdag 3 december 2015

avoir l'esprit de l'escalier

met je mond vol tanden staan, (maar later (te laat) ineens precies weten wat je had moeten zeggen)

Dit is misschien mijn meest favoriete Franse uitdrukking, omdat er voor zover ik weet geen Nederlandse variant bestaat die de hele lading dekt en omdat je het als een film aan je voorbij kunt zien trekken: Je zit met een gezelschap aan tafel en plotseling zegt iemand zoiets onverwacht kwetsends, dat je met je mond vol tanden staat, absoluut niet weet wat je terug moet zeggen, briesend de eetkamer verlaat en de trap op stuift, om halverwege plotseling tot stilstand te komen. Dan valt je namelijk ineens de briljante zin in waarmee je je opponent van repliek had kunnen dienen. Maar ja, dan is het te laat...
Zo stel ik me deze situatie tenminste steeds voor. Maar het hoeft helemaal niet om een beledigende opmerking te gaan en je hoeft ook niet al halverwege de trap te zijn. Het gaat er gewoon om dat je op het moment dat het nodig is niet adrem genoeg bent om een passende opmerking te plaatsen. Het kan hierbij ook gaan om een humoristische opmerking bijvoorbeeld.

herkomst van de uitdrukking
De uitdrukking schijnt terug te gaan op de verlichtingsfilosoof Denis Diderot die een situatie schetste waarin hij op het moment dat iemand een argument tegen hem in bracht, helemaal niet meer wist wat hij terug moest zeggen en pas bij het weggaan, onderaan de trap bedacht wat hij terug had moeten zeggen.
Hoe dan ook, het blijft denk ik mijn favoriete Franse uitdrukking.


(met dank aan www.expressio.fr)

volgende keer
op verzoek van een collega: hoe zeg je in het Frans: 'ledigheid is des duivels oorkussen'?

woensdag 2 december 2015

Les bras m'en tombent!

Daar zakt mijn broek van af!
(lett. 'de armen vallen van me af')



Als je ergens stomverbaasd over bent, kun je in het Nederlands zeggen dat je broek ervan afzakt. In het Frans vallen je armen van je af. Stel je voor dat je ergens mee bezig bent en dat je ineens zo verrast wordt door iets wat je overkomt, dat je onbeweeglijk wordt, niet in staat om verder te gaan waarmee je bezig was. Die tijdelijke onmacht om wat dan ook te doen, wordt gesymboliseerd door de armen die van je lijf vallen. Je bent letterlijk tijdelijk 'onthand', 'ontarmd' zelfs. Dan kun je niet veel meer verrichten. Hoewel... waarschijnlijk werd aan het eind van de zeventiende eeuw, toen deze uitdrukking voor het eerst werd opgetekend in het woordenboek van de Académie Française, niet bedoeld dat de armen van je lijf op de grond vielen, maar langs je lijf: een plotselinge spierverslapping, laten we het daar op houden...

volgende keer
mijn persoonlijke favoriet: de mooiste Franse uitdrukking die ik ken... (voorlopig althans)  

dinsdag 1 december 2015

Avoir un coeur d'artichaut

Een vlinder / wispelturig in de liefde zijn


Een aantal jaren lazen we in de 4-vwo-klassen een jeugdboek met de titel Coeur d'artichaut. Vreemd genoeg vroeg geen enkele leerling om een verklaring voor deze merkwaardige titel. Was deze Franse uitdrukking gesneden koek (aha, die gaan we ook een keer uitpluizen...) voor hen? Ik betwijfel het. Het artisjokhart in het boekje was de vrouwelijke hoofdpersoon die verschillende jongens aan het lijntje hield, zoals uit een echt artisjokhart een grote hoeveelheid blaadjes losjes vast worden gehouden. In de negentiende eeuw was de uitdrukking iets langer: 'coeur d'artichaut, une feuille pour tout le monde' (artisjokhart, voor iedereen een blaadje).


volgende keer
Als je ergens stomverbaasd over bent, kun je in het Nederlands zeggen: 'Daar zakt mijn broek van af.' In het Frans komt er in zo'n situatie iets anders naar beneden...

maandag 30 november 2015

Appeler un chat un chat

Het beestje bij zijn naam noemen
(lett. een kat een kat noemen)


Voor de Vlamingen onder ons is dit een bekende uitdrukking, in het Noord-Nederlands houden we het gewoon op een 'beestje'. Waarom refereren de Fransen aan een kat, als ze geen zin hebben om politiek correct om de zaken heen te draaien?


herkomst van de uitdrukking
De uitdrukking blijkt minder 'onschuldig' dan ze in eerste instantie lijkt. Het antwoord is namelijk onder de gordel te vinden. Wat tegenwoordig in het Frans wordt aangeduid met la chatte - voor wie het nog steeds niet begrepen heeft, we hebben het over de vrouwelijke schaamstreek, die van nature - net als een kat - behaard is en zich graag laat strelen, heette tot in de achttiende eeuw le chat. Bij het ontstaan van de uitdrukking heeft waarschijnlijk ook het homoniem le chas ('gat, spleet') een rol gespeeld.

enkele voorbeelden van politiek correcte uitdrukkingen in het Frans
Zoals in het Nederlands een 'schoonmaakster' wordt aangeduid met de term 'interieurverzorgster (m/v)', zo bestaat in het Frans de term technicienne de surface. Andere voorbeelden: un homme de couleur voor un noir, une personne à mobilité réduite voor un handicapé, un mal comprenant voor un imbécile.

(met dank aan www.expressio.fr)

volgende keer
Wat ben je als je in het Frans een artisjokhart hebt?
 

zondag 29 november 2015

Soupe au lait

Heethoofd, opvliegend standje

Het zal niemand verbazen dat de Franse taal wemelt van de culinaire uitdrukkingen. Het is niet voor niets dat de Franse keuken de status heeft gekregen van UNESCO-werelderfgoed. Iemand die wel eens een pan melk (het gerecht soupe au lait is overigens een soort broodpap) heeft opgezet, weet wat er vervolgens kan gebeuren. Je kunt echt geen minuut iets anders gaan doen, want voor je het weet - en altijd weer eerder dan je verwacht - begint het goedje explosief te koken en dreigt je hele fornuis onder te lopen. De melk koekt meteen aan en een venijnige schroeilucht verraadt dat er iets ernstigs is gebeurd. Draai je echter het gas uit, of haal je de pan van het vuur, dan zakt de melk acuut weer in, alsof er niets aan de hand was. Vandaar dat iemand die last heeft van plotselinge woede-uitbarstingen of driftaanvallen die vervolgens weer snel overgaan, in het Frans soupe au lait wordt genoemd. Misschien komt onze uitdrukking 'snel aangebrand zijn' nog wel het dichtst in de buurt van de Franse uitdrukking, bedenk ik ineens...

La soupe aux choux 
Tja, en als we het toch over soep hebben, dan kan ik natuurlijk niet om die compleet absurde film van Louis de Funès (s uitspreken alsjeblieft!) heen. Ja, die Fransen zijn zo trots op hun nationale keuken en hun terroir (hierover misschien later) dat hun gerechten zelfs voor buitenaardse wezens onweerstaanbaar blijken te zijn. Enig nadeel van de goddelijke koolsoep die in deze film centraal staat, is dat je er een beetje winderig van wordt. Maar laat dat nu juist een signaal zijn waarmee je vliegende schotels oproept (navertellen van deze film uit 1981 is eigenlijk ondoenlijk, je moet hem gewoon ondergaan...):


volgende keer
Nederlanders staan bekend om hun directheid, of botheid, als je wilt. Maar ook de Fransen hebben daar een uitdrukking voor. Het zal echter niet verbazen dat daar ook een zeker ou-là-là-gehalte aan zit...

zaterdag 28 november 2015

Croquer la vie à pleines dents

Met volle teugen van het leven genieten
(lett. 'het leven met volle tanden opvreten')


Croquer betekent 'doorbijten, oppeuzelen'. De oorspronkelijke betekenis van het werkwoord is 'een knappend geluid maken'. Vandaar dat je het ook gemakkelijk gebruikt met bijvoorbeeld chocolade en appels. Maar je kunt ook figuurlijk met smaak van iets proeven, zoals van het leven. Je zet als het ware je tanden in het leven, zoals je die ook in een sappige appel zou zetten...

croque-monsieur

En hoe zit het dan met de croque-monsieur?

Wie wel eens in Frankrijk komt en even snel een hongertje wil stillen, kent het werkwoord waarschijnlijk vooral in de combinatie croque-monsieur, de Franse benaming voor een tosti met ham en Emmentaler kaas. Maar hoe komt die sandwich aan zijn eigenaardige naam? Hoezo zet je tanden in een meneer? Het verhaal gaat dat de benaming croque-monsieur is ontstaan in een Parijs café aan de boulevard des Capucines in het jaar 1901. Toen de caféhouder Michel Lunarca - die door zijn concurrenten om een onduidelijke reden voor kannibaal werd uitgemaakt - op een dag geen stokbrood meer had, belegde hij sneetjes casinobrood met Emmentaler kaas en ham. Toen een klant hem vroeg wat voor vlees erop zat, antwoordde hij "de la viande de monsieur évidemment" ('vlees van meneer uiteraard'). Het cafépubliek proestte het uit en iedereen wilde het 'broodje meneer' graag uitproberen. De volgende dag zette de caféhouder de croque-monsieur definitief op de kaart.


croque-madame
Inmiddels bestaat er ook een vrouwelijke variant, de croque-madame. Als je die bestelt, krijg je bovenop je croque-monsieur een gebakken spiegelei. Bon appétit! (of Bon app', zoals de Fransen met hun voorkeur voor afkortingen meestal zeggen...)

volgende keer:
blijven we een beetje in culinaire sferen. In Nederland kun je een 'soepjurk' dragen, maar wat is er met je aan de hand als je in Frankrijk soupe au lait wordt genoemd?